XIII-XVI. ASIRLARDA DİYÂR-I BEKR BÖLGESİ’NİN İDARÎ TAKSİMATI

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 10, 509 - 522, 20.07.2023

Mehmet Sait Sütcü

https://doi.org/10.53718/gttad.1217885

Öz

Diyâr-ı Bekr bölgesi, hem doğu-batı hem de kuzey-güney arasında bir geçiş noktası olmanın yanında, ticaret yollarının kesiştiği bir kavşak olması hasebiyle de tarihi bir önem arzetmiştir. Bu özelliğiyle birçok medeniyete ev sahipliği yapmış olan bu bölge, zengin bir siyasî, sosyo-ekonomik ve kültürel geçmişe de sahiptir. Buna binaen sürekli cazibe merkezi olmuş ve tarihi önemini korumuştur. Anadolu’ya gelen Türkmenlerin ilk yerleşim yerlerinden olan Diyâr-ı Bekr, birçok millete ev sahipliği yapmıştır. Faklı unsurları bünyesinde barındıran Diyâr-ı Bekr bölgesinde, Moğol İstilası ile başlayan siyasi çekişmeler takip eden üç yüz yılda da devam etmiş ve bölge eski müreffeh görüntüsünden uzak kalmıştır. Binaenaleyh XIII-XVI. asır aralığı siyaseten tam bir kaos ortamına dönüşmüş ve bölgenin sosyo-ekonomik yapısı da bundan ziyadesiyle etkilenmiştir. Doğal olarak bölgenin sınırları da bu durumdan etkilenmiş ve idarî taksimat bakımından sürekli bir değişim yaşanmıştır. Bu yüzden bu çalışma bölgenin XIII-XVI. yüzyıl aralığındaki idari yönetimi ve taksiminde yaşanan değişimlere odaklanmıştır. X-XIII. asırda eserler veren müelliflerin Diyâr-ı Bekr bölgesini tarif ettikleri sınırlar, Moğolların bölgeye hakim olmalarıyla değişikliğe uğramıştır. Hatta el-Cezire bölgesini Diyâr-ı Bekr, Diyâr-ı Rebia ve Diyâr-ı Mudar olarak üç kısma ayırma usulünden vazgeçtikleri anlaşılmaktadır. Nitekim Hülagû devrinden itibaren İlhanlıların el-Cezire bölgesinin bu üç kısmını zamanla Musul’un merkez olarak gösterildiği Diyâr-ı Bekr bölgesi adı altında birleştirdikleri görülmektedir. İlhanlılar ile sürekli savaş halinde olan Memlûk döneminde, müelliflerinin bölge hakkında verdiği bilgiler ise daha çok X. asır İslam coğrafyacılarının tekrarından ibaret olduğu için el-Cezire bölgesini Diyâr-ı Bekr, Diyâr-ı Mudar ve Diyâr-ı Rebia olarak üç kısma ayırmaya devam ettikleri gözlenmiştir. Fakat kendi dönemleri hakkında verdikleri kayıtlarda da yine Diyâr-ı Rebia ve Diyâr-ı Mudar ismini nadiren kullandıkları buna karşın bölge için daha çok Diyâr-ı Bekr ismini ön plana çıkardıkları anlaşılmaktadır. Bundan dolayı bu çalışmayla Diyâr-ı Bekr bölgesinin bu karmaşık tanımı üzerinden bölgenin sınırları ve idari taksimatı tarif edilecektir. Moğolların bölgeye hakim olmasından Osmanlıların bölgeyi ilhak ettikleri döneme kadar Diyâr-ı Bekr bölgesinin sınırları tespit edilip, bölgenin XIII. asırdan XVI. asra kadar olan dönemde idarî taksimatın değişimi üzerinde durulacaktır. Bu değişimi izleyebilmek adına geniş bir kaynak yelpazesi kullanmak gerekmektedir. Zira X. asır İslam coğrafyacılarından başlamak, akabinde Moğol tarihçilerinin verdiği eserlere bakmak ve en nihayetinde Memlûk tarihçilerinin kayıtlarını kullanmak elzemdir. XVI. asrın bölgedeki hakim unsuru olan Osmanlılar ile birlikte Akkoyunlu ve Safevi kayıtlarını da ihmal etmemek gerekir. Bu çalışma dönem dönem bütün bu kaynakları titizlikle inceleyerek hazırlanmış ve bölgeyi bir bütün olarak incelemiştir.

Anahtar Kelimeler

Diyâr-ı Bekr Bölgesi, Diyâr-ı Mudar, Diyâr-ı Rebia, el-Cezire Bölgesi, İdari Taksimat

Destekleyen Kurum

..

Proje Numarası

..

Teşekkür

..

ADMINISTRATIVE DIVISION OF THE DIYAR BAKR REGİON IN THE XIIIth-XVIth CENTURIES

Öz

The Diyar Bakr region along with being a passage for all roads going North, South, East and West has immense historical significance as many of these passages are where trade routes intersect each other. Due to this geography of this region was able to host and witness the growth of many different civilizations giving this region a rich past in politics, social economics and culture. The Diyar Bakr region hosted the first Turkmens who came to the Anatolia as well as many different cultures. In the Diyar Bakr region, which contains different elements, the political conflicts that started with the Mongol invasion continued in the following three hundred years and the region remained far from its former prosperous age. Consequently, in the centuries XIII-XVI, the politics of the region turned into chaos and its socio-economic structure was greatly affected. As a matter of course the borders of the region were also affected by this situation and there was a constant change in terms of administrative division. This study focuses on the administrative structure and division of the region between the centuries XIII-XVI. The borders that the authors who produced works in the tenth and thirteenth centuries described the Diyar Bakr region have changed with the Mongols' invasion. It is even understood that they abandoned the method of dividing the al-Jazîra region into three parts as Diyar Bakr, Diyar Rabi’a and Diyar Mudar. As a matter of fact, starting from the Hulagu era, it is seen that the Ilkhanids united these three parts of the al-Jazîra region under the name Diyar Bakr region, in which Mosul was shown as the center/capital city. Since the information given by the authors of the Mamluk period, who were in constant war with the Ilkhanids, about the region was mostly a repetition of the tenth century Islamic geographers, they continued to divide the al-Jazîra region into three parts as Diyar Bakr, Diyar Rabi'a and Diyar Mudar. However, they rarely record the names Diyar Rabi’a and Diyar Mudar in the records that they give about their period. On the other hand, it is seen that they mostly use the name Diyar Bakr for the region. Therefore, in this study, the boundaries and administrative division of the region will be described through this complex definition of Diyar Bekr region. The borders of the Diyar Bakr region, which continued from the Mongols invasion of the region until the Ottomans dominated the region, will be determined, and the change in the administrative division of the region from the thirteenth to the sixteenth centuries will be emphasized. In order to following this change, it is necessary to use a different wide range of sources. Because it is essential to start with the tenth century Islamic geographers, then look at the works of Mongolian historians and finally use the records of Mamluk historians. Aqqoyunlu and Safavid records should not be neglected together with the Ottomans, who were the dominant element in the region of the sixteenth century. This study has been prepared by carefully examining all these sources, taking into account each period, and has examined the region as a whole.

Anahtar Kelimeler

Diyar Bakr Region, Diyar Mudar, Diyar Rabi’a, al-Jazîra Region, Administrative Division

Proje Numarası

..

Kaynakça

• 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab ve Zü’l-Kâdiriyye Defteri (937/1530), I, Dizin ve Tıpkıbasım, haz. Ahmet Özkılınç, Ali Çoşkun, Abdullah Sivridağ, Murat Yüzbaşıoğlu, Defter-i Hâkânî Dizisi: IV-Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayın Nu. 39, Ankara 1998.
• AKDAĞ, Mustafa, Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, Cem Yayınevi, İstanbul 1995.
• Ali Emiri, “Yavuz Sultan Selim Han Hazretleri Tarafından Âmid Şehrinin Suret-i Feth-i ve Teshiri”, Âmid-i Sevda Dergisi, S. 1, 1324, s. 6-12; S. 2, 1324, s. 26-27; S. 4, 1324, s. 59-61.
• Amid (Diyarbakır): 1518 Tarihli Defter-i Mufassal, haz. M. Mehdi İlhan, TTK, Ankara 2000.
• ARTUK, İbrahim, “Yavuz Sultan Selim’in Güneydoğu Anadolu’nun Fethi ile İlgili Sikkeleri”, Fifth International Congress of Turkish Art, ed. By G. Fehér, Budapest 1978, pp. 79-89.
• Aynî, İkdü’l-Cümân fî Târîhi Ehli’z-Zamân, neş. Muhammed M. Emin, C. 1-4, Kahire 1987-1992.
• BAYKARA, Tuncer, Anadolu’nun Tarihi Coğrafyasına Giriş I: Anadolu’nun İdari Taksimatı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 2000.
• BAYKAL, Kazım, “Osmanlıların Diyarbakır’a Gelmeleri: Bazı Vesikalar”, Karacadağ Dergisi, S. 39, 1941, s. 233-235.
• BEYSANOĞLU, Şevket, “Kuruluşundan Günümüze Kadar Diyarbakır Tarihi”, Diyarbakır: Müze Şehir, haz. Şevket Beysanoğlu, M. Sabri Koz, Emin Nedret İşli, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi, İstanbul 1999.
• CANARD, M.-CAHEN, Claude, “Diyār Bakr”, EI, C. XI, Leiden 1965, s. 343-345.
• ÇEVİK, Adnan, “İlkçağlardan Ortaçağın Sonuna Kadar Midyat ve Yöresinin (Tur Abdin) Tarihi Coğrafyası”, Makalelerle Mardin, C. 1, Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Yayın No: 8, İstanbul 2007, s. 105-140.
• ÇEVİK, Adnan, “X-XIV. Yüzyıl İslam Coğrafyacılarına Göre el-Cezire ve İdari Taksimatı”, Osmanlı Araştırmaları, XXXIII, İstanbul 2009, s. 35–64.
• ÇEVİK, Adnan, XI-XIII Yüzyıllarda Diyâr-ı Bekr Bölgesi Tarihi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2002.
• DARKOT, Besim, “Diyarbekir: Tarihi Coğrafya”, İA, III, Eskişehir 1997, s. 601-605.
• Dımaşkî, Cosmographie, neş. M. A. F. Mehren, St-Petersbourg, 1866.
• Diyarbekir Vilayeti Mufassal Tahrir Defteri (Âmid Sancağı), C. 1, def. no. 155, haz. Muzaffer Arıkan vd., Ankara, 1999.
• Ebu’l-Fazl Mehmed Efendi, Zeyl-i Heşt Bihişt, Süleymaniye Küt. Esad Ef. kısmı, No. 2447.
• Ebu’l Hasan Kâzvînî, Fevâyidü’s-Safeviye, neş. Meryem Mîr-Ahmedî, Tahran, 1367.
• Ebu’l-Fidâ, Takvimu’l-Büldân, neş. M. Reinaud, Paris, 1840.
• Ebu’l-Fidâ, Tarih Ebu’l Fidâ, Muhtasar fi Ahbaru’l-Beşer, neş. Mahmud Deyyub, C. 1-2, Beyrut 1997.
• Ebu’l-Fidâ Coğrafyası, çev. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2017.
• el-Giyasî el-Bağdadî, Tarihül-Giyasî, tah. Tarık Nafi’ el-Hemdanî, Bağdad, 1985 el-İdrîsî, Nüzhetü'l-Müştâk, C. 1-2, Beyrut 1989.
• el-Ömeri, et-Taʿrîf bi’l-Musṭalaḥi’ş-Şerîf, tah. M. Hüseyin Şemseddin, Beyrut 1998.
• el-Ömerî, Mesâlikü’l-Ebsâr fî Memâliki’l-Emsâr, tah. Kâmil Süleymân el-Cabûrî, C. 3, Beyrut 2010.
• Emînî Herevî, Fütûhât-ı Şâhî, neş. M. Rızâ Nasîrî, Tahran 1383.
• ERPOLAT, Mehmet Salih, “Tapu Tahrir Defterlerine Göre XVI. Yüzyılda Midyat”, Makalelerle Mardin I: Tarih-Coğrafya, haz. İbrahim Özçoşar, Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Yayın No: 8, İstanbul 2007, s. 381-414.
• GARDEN, R. J., “Description of Diarbekr”, Journal of Royal Geographical Society, S. XXXVII, 1867, pp. 182-193. Gaffârî Kazvinî, Tarîh-i Nigâristân, tas. Murtaza Geylâni, Tahran 1362.
• GÖKBİLGİN, M. Tayyib, “XV. ve XVI. Asırlarda Rum Eyaleti”, Vakıflar Dergisi, S. VI, 1965, s. 51-61.
• GÖYÜNÇ, Nejat, “Diyarbakır”, DİA, C. 9, İstanbul 1997, s. 464-469.
• GÖYÜNÇ, Nejat, XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı, TTK, Ankara 1991.
• GÖYÜNÇ, Nejat, “XVI. Yüzyılda Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Yönetim ve Nüfus”, Diyarbakır’ı Tanıtan Adam Şevket Beysanoğlu’na Yazarlık Hayatının 60. Yılı Armağanı, Ziya Gökalp Derneği Yay., Ankara 1998, s. 186-195.
• GÖYÜNÇ, Nejat, “Onaltıncı Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S. II-7, 1968, s. 76-80.
• GÜL, Muammer, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Moğol Hâkimiyeti, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2005. Hâfız Ebrû, Coğrâfya-yı Hâfız Ebrû, tah. Sadık Secadî, C. 2, Tahran, 1378.
• Hoca Sadettin Efendi, Tacü’t Tevârih, haz. İsmet Parmaksızoğlu, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1992.
• Hududu’l-Alem, neş. V.Minorsky, London 1937.
• Hüseyîn Münşî Kumî, Hülasâtü’t-Tevârîh, tah. İhsan Eşrâkî, C. 1, Tahran 1383.
• İbn el-Verdî, Tarih İbn Verdî, Tetimmet’ül Muhtasar fi Ahbaru’l-Beşer, C. 1-2, Beyrut 1996.
• İbn Fakîh, Kitabü’l-Büldân, neş. Y. Hadî, Beyrut 1996.
• İbn Haldûn, Tarih İbn Haldun, C. 1-8, Beyrut 2006.
• İbn Havkal, Sûretu’l-Arz, neş. M. J. de Goeje, Leiden 1874.
• İbn Hurdazbih, Kitabu’l-Mesâlik ve’l-Memâlik, neş. M. J. de Goeje, Leiden 1890.
• İbn Sibat, Sidk el-Ahbar: Tarih-i İbn Esbat, tah. Abdülselam Tedmurî, C. 1-2, Trablus 1993.
• İbn Şeddad, el-Alaku’l-Hatıra, el-Alâku’l-Hatira fi Zikri Ümerai Şam ve’l-Cezire, neş. Y. Abbare, C. 3/2, Dımaşk 1978.
• İbnü’l- Hacer Askalanî, İnbâ el-Gumr bi-Ebnâ el-‘Omr fi et-Tarih, tah. Muhammed Abdulmuid Han, C. 1, Beyrut 1896.
• İstahrî, Kitabu’l-Mesalik ve’l-Memalik, neş. M. J. de Goeje, Leiden 1927.
• Kalkaşendî, Subhü’l-‘aşâ fî sinâ’atü’l-inşâ, C. 4, Kahire 1914.
• Kâşânî, Tarîh-i Olcaytû, Tah. Mahîn Hanbelî, Tahran 1384.
• Kerimüddin Mahmud-i Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, TTK, Ankara 2000.
• KILIÇ, Remzi, “Diyarbakır ve Güneydoğu Anadolu’nun Osmanlı Devleti’ne Katılması (1515-17) ve Sonuçları”, 1. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu (20-22 Mayıs 2004), ed. Kenan Ziya Taş-Ahmet Kankal, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi, Diyarbakır, 2004, s. 575-590.
• Mustevfî, Nüzhetu’l-Kulûb, neş. G. Le Strange, London-Leiden 1915.
• Mustevfî, Tarih-i Guzîde, neş. Abdülhüseyîn Nevâyî, Tahran 1339.
• Makdîsî, Ahsenü’t-Takasim fi Marifetü’l-Ekalim, neş. M.J. de Goeje, Leiden 1877.
• Makrizî, Kitabu’s-Sulûk li-Marifet’ud-Duvel Mulûk, Neş.M. Abdulkadir Ata, C. 1, Beyrut 1997.
• ÖNKAL, Ahmet, “Bekir b. Vâil”, DİA, C. 5, İstanbul 1992, s. 362–363.
• Reşidüddin Fazlullah, Câmiu’t-Tevârih: İlhanlılar Kısmı, çev. İsmail Aka-Mehmet Ersan-Ahmad Hesamipour Khelejani, TTK, Ankara 2013.
• SEVİM, Ali, “Keyhüsrev III”, DİA, 25, Ankara 2002, s. 351-352.
• SCHLEIFER, J., “Bakr b. Vâil”, İA, C. 2, 1979, s. 454-458.
• Sirâceddîn İbn Verdî, Harîdeyü’l-Acâyib ve Ferideü’l-Garâib, tah. Enver Mahmûd Zanâtî, Kahire, 2007.
• SPULER, Bertold, İran Moğolları: Siyaset, İdare ve Kültür-İlhanlılar Devri 1220-1350, TTK, Ankara 1987.
• SÜMER, Faruk, “Keykâvus II”, DİA, 25, Ankara 2002, s. 355-357.
• SÜMER, Faruk, “Kılıcarslan IV”, DİA, 25, Ankara 2002, s. 404-405.
• SÜTCÜ, Mehmet Sait, XIII-XVI. Yüzyıllarda Diyâr-ı Bekr Bölgesi Tarihi (1243-1514), Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi,) Muğla 2020.
• Şebânkârâî, Mecmau’l-Ensâb, tah. Mîr-Hâşim Muhaddis, C. 2, Tahran, 1376.
• ŞEŞEN, Ramazan, “Cezire”, DİA, C.7, İstanbul 1993, s. 509-511.
• Tıhranî, Kitab-ı Diyarbekriyye, çev. Mürsel Öztürk, TTK, Ankara, 2014.
• TOGAN, Zeki Velidi, “Moğollar Devrinde Anadolu’nun İktisadi Vaziyeti”, Türk Hukuk ve İktisad Tarihi Mecmuası, I, 1931, s. 1-42.
• TURAN, Osman, “Keykâvus II”, İA, VI, Eskişehir 1997, s. 642-645.
• TURAN, Osman, “Keyhüsrev III”, İA, VI, Eskişehir 1997, s. 629-630.
• UZUN, Kâzım, “Başlangıcından Sultan en-Nâsır Muhammed’in Üçüncü Saltanatına Kadar Memlûk – Altın Orda Siyasi ve Diplomatik İlişkileri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXXVI / 2, (2021), s. 735-765.
• ÜNAL, Mehmet Ali, “Diyârbekir’de Osmanlı Hâkimiyetinin ve Diyârbekir Beylerbeyliğinin Kurulması”, 1. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu (20-22 Mayıs 2004), ed. Kenan Ziya Taş-Ahmet Kankal, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi, Diyarbakır 2004, s. 567-574.
• ÜNAL, Mehmet Ali, “XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Diyarbekir Eyaletine Tabi Sancakların İdari Statüleri”, X. Türk Tarihi Kongresi (Ankara, 22-26 Eylül 1986), Ankara 1994, s. 2211-2220.
• Vakîdî, Fütûhü’l-Cezire ve’l-Hâbûr ve Diyâr-ı Bekr ve’l-Irak, neş. A. F. Harfûş, Dımaşk 1996.
• Vassâf, Tarih-i Vassâf, C. 1-5, Bombay 1269.
• Yâkût el-Hamevî, Mu’cemü’l-Büldân, C. 1-5, Beyrut 1977.
• YINANÇ, Mükrimin Halil, “Diyarbekir”, İA, C. III, Eskişehir 1997, s. 605-626.
• Zekeriyâ Kâzvinî, Asaru’l-Bilad ve Ahbaru’l-İbad, Beyrut 1960.