TARİHİ ANTAKYA SABUNHANELERİNDE GELENEKSEL SABUN ÜRETİM SÜRECİ VE BU SÜREÇTE KULLANILAN TEÇHİZATLAR

Yıl 2022, Cilt: 19 Sayı: 49, 473 - 491, 30.06.2022

Müge Çiftyürek

Öz

Sabunun en önemli hammaddelerinden biri zeytinyağı olması nedeniyle sabunhaneler, zeytin ağacının yetiştiği uygun iklim koşullarına sahip belli bölge ve merkezlerde inşa edilmiştir. Nitekim geniş zeytinlikleri sayesinde zeytin ve zeytinyağı üretiminde köklü bir geçmişi olan Antakya’da sabunhaneler kurulmuştur. 19. yüzyılda, bu yapılarda imal edilen sabunların kentin ticari ve ekonomik hayatına önemli katkılar sağladığını salnameler, ticaret yıllıkları, vesikalar ve çeşitli çalışmalardan anlamaktayız.
Antakya’da “masmana” veya “masbana” diye de tabir edilen sabunhanelerde geleneksel sabun üretimi yapılmıştır. Bu bağlamda, iki katlı yapıların tonozlu ve kemerli bölümlerden oluşan zemin katlarında, hammadde hazırlığı ve pişirme işlemleri için sabun kazanları, mengeneler, kostik havuzları (samda) ile zeytinyağı kuyuları yer almıştır. Sabunu dökme, kesme, damgalama, kurutma ve paketleme işlemlerinin gerçekleştirildiği birinci katlar ise geniş açıklıklı mekânlardan ibarettir. Bu mekânların zeminlerinde sabun kalıpları yer alırken cepheleri örten ahşap perdeler sabunhanelere karakteristik bir özellik katmıştır.
Teknolojik yeniliklerle birlikte seri üretim yapılan kontinü sistemli büyük tesislere geçiş, sabunhanelerin ve geleneksel sabun üretim yöntemlerinin terk edilmesine neden olmuştur. Aslında bu da binlerce yıl süregelen el emeğine dayalı sanatın yok olması anlamına gelir. Dolayısıyla yerel etkilerle biçimlenen Antakya sabunhanelerinin endüstri mirasımız içinde dikkate değer bir önemi vardır.

Anahtar Kelimeler

Sabun, Geleneksel Sabun Üretimi, Sabunhane, Antakya

TRADITIONAL SOAP PRODUCTION PROCESS IN HISTORICAL ANTAKYA SOAP FACTORIES AND EQUIPMENT USED IN THIS PROCESS

Öz

Kaynakça

• BOA, Osmanlı Arşivi, Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO.), 4505/337860
• BOA, Osmanlı Arşivi, Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO.), 4507/338013
• BOA, Osmanlı Arşivi, Bab-ı Asafî Mühimme Defterleri (DVNSMHM. d.), 71/296
• BOA, Osmanlı Arşivi, Cevdet Belediye (C. BLD.), 47/2320
• BOA, Osmanlı Arşivi, Cevdet Belediye (C. BLD.), 130/6477
• BOA, Osmanlı Arşivi, Cevdet Belediye (C.BLD.), 51/2533
• BOA, Osmanlı Arşivi, Cevdet Belediye (C. BLD.), 66/3296
• BOA, Osmanlı Arşivi, Dâhiliye Mektubi Kalemi (DH. MKT.), 198/91
• BOA, Osmanlı Arşivi, Dâhiliye İdare-i Umumiye Ekleri (DH. İ. UM. EK.), 17/27
• BOA, Osmanlı Arşivi, Dâhiliye İdare-i Umumiyye (DH. İ. UM.), 93/1
• BOA, Osmanlı Arşivi, Kamil Kepeci Defterleri (KK. d.), 7478
• BOA, Osmanlı Arşivi, Meclis-i Vala (MVL.), 429/9
• BOA, Osmanlı Arşivi, Meclis-i Vala (MVL.), 339/54
• BOA, Osmanlı Arşivi, Sadaret Umum Vilayat Evrakı (A. MKT. UM.), 164/78
• BOA, Osmanlı Arşivi, Sadaret Mektubi Kalemi Deavi Evrakı (A. MKT. DV.), 175/62
• BOA, Osmanlı Arşivi, Şura-yı Devlet (ŞD.), 1196/22
• Annauaire Oriental du Commerce de L’industrie, de L’administration et de la Magistrature, Constantinople: Cervati Freres-Cie, 1889-90
• Annauaire Oriental du Commerce de L’industrie, de L’administration et de la Magistrature, Constantinople: Cervati Freres-Cie, 1891
• Annuaire Oriental Commerce, Industrie Administration, Magistrature de L’Empire Ottoman, Constantinople: Française L. Mourkides, 1912
• Camuz, D. (2016). Conservation Of Kuseyri Soap Factory As An Industrial Heritage In Antakya, Tez No. 447150, Yüksek Lisans Tezi, İzmir Institute of Technology, The Graduate School of Engineering and Sciences, Architectural Restoration YÖK Ulusal Tez Merkezi
• Cuinet, V. (1894). La Turquie D’Asia Geographie Administrative Statistique Descriptive Et Raisonnee De L’Asie Mineure. Vol. 2, Paris: Ernest Leroux
• Çiftyürek, M. (2021). Türkiye’de Sabunhaneler (Tez No. 670497), Doktora Tezi, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, YÖK Ulusal Tez Merkezi
• Çitçi, H. R. ve Yener, Ş. S. (1971). Osmanlı Devleti’nin Son Yıllarında Gaziantep’te Sanat ve Ticaret Dalları, Gaziantep: Yeni Matbaa
• Erdoğan, R. (2011). Nizip İlçesinde Zeytincilik ve Zeytinyağı Üretimi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11, 6-28
• Gibbs, F. W. (1939). The History of The Manufacture of Soap, Annals of Science, 4(2), 169-190
• Grandin, T. (1984). La Savonnerie Traditionnelle A Alep, Bulletin d’etudes Orientales, 36, 144-160
• Issawi, C. (1966). The Economic History Of The Middle East 1800-1914. Chicago and London: The University of Chicago Press
• Konkol, K. L., ve Rasmussen, S. C. (2015). An Ancient Cleanser: Soap Production and Use in Antiquity, Chemical Technology in Antiquity, 1211, 245-266
• Levey, M. (1954). The Early History of Detergent Substances: A Chapter in Babylonian Chemistry, Journal of Chemical Edutacion, 31(10), 521-524
• Nakib, B. (2012). Eski Antakya’dan Görünümler, Tarihsel Yapılar ve Eski Ünlü Yerler. Antakya Belediyesi Kültür Yayınları
• Onat, M. (1936). Teorik ve Pratik Sabunculuk ve Yağ Tasfiye Usulleri. İstanbul: Aydınlık Basımevi.
• Öztürk, S., ve Sarıyıldız, G. (1997). Antik Çağdan Günümüze Temizliğin Değişmeyen Sembolü: Sabun, Tombak, 15, 42-54
• Öztürk, S. (2002). Osmanlı Devleti’nde Sabun Sanayii, Türkler Ansiklopedisi, 10, Yeni Türkiye Yayınları, 781-790
• Sarıyıldız, G. (2003). İstanbul Sabun Tahsissatı ve Bu Tahsisatta Sabuncu Esnafının Yükümlükleri. Osmanlı Öncesi İle Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemlerinde Esnaf ve Ekonomi Semineri Bildiriler 2 (s. 363-373), Globus Dünya Basımevi
• Türkiye Ticaret Odaları, Sanayi Odaları ve Ticaret Borsaları Birliği (TSOTBB) (1958). Türkiye’de Sabun Sanayii. TSOTBB Matbaası
• Weulersse, J. (1934). Antioche Essai De Geographie Urbaine, Bulletin D’Etudes Orientales, 4, 27-79