Malatya Ulu Camii Bezemelerinin Morfolojik Analiz Yöntemiyle Değerlendirilmesi

Yıl 2025, Sayı: 23, 156 - 180, 05.02.2025

Murat Şahin , Tuba Nur Olğun , Pınar Akbulut

Öz

Malatya Ulu Camii, uygulanan plan şeması, teknik özellikleri, malzeme ve süslemeleri açısından Selçuklu Devleti’nin Anadolu’daki eşsiz eserlerinin başında gelmektedir. Cami’de kullanılan süsleme, bezeme ögeleri ve sırlı tuğla tekniği Anadolu’daki Türk-İslam süsleme sanatının gelişiminde etkili olmuştur. Bu çalışmanın amacı, Selçuklu Dönemi mimari eserlerinden biri olan Malatya Ulu Camii’nin bezemelerini analiz etmek ve bu bağlamda tezyinat ögeleri üzerinden kültürel mirasın korunmasının önemine dikkati çekmektir. Dönemin yapı bezemelerinin Türk-İslam mimarisi bakımından değeri göz önünde bulundurulduğunda, başta Malatya Ulu Camii olmak üzere benzer niteliklere sahip yapıların koruma altına alındıklarında tezyinat özellikleri yönünden de derinlemesine değerlendirmelerinin gerekliliği anlaşılmaktadır. Çalışmada, Malatya Ulu Camii’nin doğu ve batı yönündeki taç kapılarında, mihrap ve avlusunda yer alan bezemelerde bulunan biçimler dört ayrı başlık altında sınıflandırılmıştır. Bu sınıflandırmaya göre her bezeme mikro ölçekte, fraktal analiz yöntemi kullanılarak morfolojik açıdan incelenmiştir. Buna göre elde edilen sonuçlar, taç kapılarda yer alan mukarnasların fraktal değerlerinin diğer tezyinat unsurlarından fazla olduğunu göstermektedir. Bunları sırasıyla geometrik geçmeler ve motifler, bitkisel motifler ve silmeler izlemektedir. Bu üç ögenin fraktal değerleri birbirine oldukça yakındır. Bu veriler taç kapıda bulunan mukarnasların, diğer süsleme ögelerine göre daha karmaşık bir geometriye sahip olduğunu göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Malatya Ulu Camii, Morfolojik Analiz, Bezeme, Fraktal Analiz, Geometrik Form

Evaluation of Malatya Grand Mosque Ornaments Using the Morphological Analysis Method

Öz

The Malatya Ulu Mosque is one of the unique works of the Seljuk State in Anatolia in terms of its applied plan scheme, technical features, materials and ornaments. The decoration, ornamentation elements and glazed brick technique used in the mosque were influential in the development of Turkish-Islamic decorative art in Anatolia. The aim of this study is to analyze the ornaments of the Malatya Ulu Mosque, one of the architectural works of the Seljuk Period, and in this context, to draw attention to the importance of preserving cultural heritage through decorative elements. Considering the value of the building decorations of the period in terms of Turkish-Islamic architecture, it is understood that buildings with similar characteristics, especially the Malatya Ulu Mosque, need to be evaluated in depth in terms of their decorative features when they are taken under protection. In the study, the forms found in the ornaments on the east and west portals, the mihrab, and the courtyard of the Malatya Ulu Mosque were classified under four separate headings. According to this classification, each ornaments was examined morphologically at microscale using fractal analysis method. Accordingly, the results obtained show that the fractal values of the muqarnas on the crown gates are higher than those of the other decorative elements. These are followed by geometric interlaces and motifs, and vegetal motifs and moldings respectively. The fractal values of these three elements are quite close to each other. These data show that the muqarnas on the crown gate have a more complex geometry than the other decorative elements.

Anahtar Kelimeler

Malatya Grand Mosque, Morphological Analysis, Ornament, Fractal Analysis, Geometric Form

Kaynakça

• Aktur, Hilal. “Ali Saim Ülgen Arşivi Üzerinden Erken Cumhuriyet Dönemi’nin Türk Mimarisi’ne Bakışı: Malatya Ulu Camisi Örneği.” Yüksek Lisans tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 2010. google scholar
• Alptekin, Coşkun. Türkiye Selçukluları. Ed. Kenan Seyithanoğlu, İstanbul: Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, 1989. google scholar
• Arık, Oluş M. “Eski Malatya Ulu Camiinin Asli Planı ve Tarihi Hakkında.” Vakıflar Dergisi 8 (1969): 141-148. google scholar
• Arseven, Celâl Esat. “Kabara.” Sanat Ansiklopedisi. 2. Cilt. İstanbul: Millî Eğitim Yayınları, 1965, 884-885. google scholar
• Arslan, Muhammet. “Anadolu’da Selçuklu Çağı Cami ve Mescit Mimarisi (Plan-Mimari-Süsleme).” Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, 2017. google scholar
• Aslanapa, Oktay. Türk Sanatı. İstanbul: Remzi Kitapevi, 2005. google scholar
• Bedirhan, Yaşar ve Zeki Atçeken. Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi, Konya: Eğitim Yayınevi, 2012. google scholar
• Boran, Ali, Razan Aykaç ve Şengül Bayar. “Selçuklu Başkenti Konya'da Dini Mimari "Cami ve Mescit".” İslam ve Sanat Tartışmalı İlmi Toplantı. Antalya: Akdeniz Üniversitesi Yayınları, 2014, 319-357. google scholar
• Bovill, Carl. Fractal Geometry in Architecture and Design. Boston: Birkhauser, 1996. google scholar
• Caner, Çağla ve Ömür Bakırer. “Anadolu Selçuklu Dönemi Yapılarından Medrese ve Camilerde Portal.” Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları 10 (2009): 13-31. google scholar
• Çağdaş, Gülen, Gaye Gözübüyük ve Özgür Ediz. “Mimari Tasarımda Fraktal Kurguya Dayalı Form Üretimi.” Kültür Üniversitesi, Bilim ve Mühendislik Dergisi 4/2 (2008), 4. google scholar
• Çam, Ayşen. “Malatya Ulu Cami Mozaik Çinilerinin Koruma Amaçlı Belgelenmesi ve Yeniden Üretimi.” Sanatta Yeterlik tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, 2023. google scholar
• Çobanoğlu, Ahmet Vefa. “Ulucami (Malatya Ulucamii),” TDV İslâm Ansiklopedisi. 42. Cilt. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012, 108-109. google scholar
• Doğan, Nermin Şaman. “Selçuklu Döneminde Siyasi ve Bani Kimliği ile Mübarizeddin Ertokuş.” Edebiyat Fakültesi Dergisi 27 (2010): 231-251. google scholar
• Doğan, Özlem Atak ve Gülen Çağdaş. “Karmaşık Kentsel Oluşumları Anlamada Fraktaller: Germir.” Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 31/43 (2017): 25-44. google scholar
• Ercan, Halil Fazıl. “Malatya Yöresinde Bir Sanat Pratiği Olarak Mozaik Kalıntıları.” İnönü Üniversitesi Kültür ve Sanat Dergisi 8/1 (2022): 161-174. Erişim 25 Aralık 2024. https:doi.org/10.22252/ijca.1113986. google scholar
• Eskici, Bekir. Malatya Türk-İslâm Dönemi Mimari Eserleri: Battalgazi (Eski Malatya). Malatya: Malatya Valiliği Yayınları, 2013. google scholar
• Fraclac. https://www.researchgate.net/profile/Audrey-Karperien/publication/258341589_FracLac_for_ImageJ/links/0c9605285e41abf google scholar
• 78f000000/FracLac-for-ImageJ.pdf, [ImageJ için FracLac]. Erişim 13 Ocak 2025. https:imagej.net/ij/plugins/fraclac/FLHelp/Introduction.htm. google scholar
• Gaul, K. Karen ve Jackie Hiltz. Landscapes and Communities on the Pacific Rim: Cultural Perspectives from Asia to the Pacific Northwest. İngiltere: East Gate Book, 2000. google scholar
• Güzel Mesut, Elif Gülderen Güzel ve Ömer Atabeyoğlu. “Ordu Kent Merkezi Kentsel Alan Değişimlerinin Yeniden Fotoğraflama ve Fraktal Analiz Yöntemi ile Değerlendirilmesi.” Düzce Üniversitesi Bilim ve Teknoloji Dergisi 10 (2022), 1006-1023. Erişim 20 Ağustos 2024. https:doi.org/10.29130/dubited.945017. google scholar
• Hasol, Doğan. Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul: Yapı Endüstri Merkezi Yayınları, 1979. google scholar
• ICOMOS. “Türkiye Mimari Mirası Koruma Bildirgesi 2013.” Erişim 25 Nisan 2024. https://www.icomos.org.tr/Dosyalar/ICOMOSTR_tr0784192001542192602.pd. google scholar
• İlhan, Ceyda ve Özgür Ediz. “Kent Dokusu Morfolojik Değişiminin Fraktal Geometri Aracılığıyla Hesaplanması: Bursa Örneği.” Mimarlık ve Yaşam Dergisi 4/1(2019): 117-140. Erişim 20 Ağustos 2024. https:doi.org/10.26835/my.546927. google scholar
• Kalafat, Murat. “Anadolu Selçuklu Mimarisinde Tipoloji Problemleri (Camiler, Kervansaraylar, Hamamlar, Türbeler).” Doktora tezi, Akdeniz Üniversitesi, 2022. google scholar
• Kanatlar, Zeynep. “Fraktal Boyuta Dayalı Mimari Bir Analiz: Sedad Hakkı Eldem ve Konut Mimarisi.” Yüksek Lisans tezi, Uludağ Üniversitesi, 2012. google scholar
• Karamağaralı, Haluk. “Mevlana’nın Türbesi.” Türk Etnografya Dergisi 7-8 (1966): 38-42. google scholar
• Kartal, Selim ve Emre Ahmet Dinçer. "Tarihi Çevrede Eski-Yeni Yapı Uyumunun 3 Boyutlu Fraktal Analiz Yöntemi İle İncelenmesi: Safranbolu Örneği.’ Gümüşhane Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi 13/4 (2023), 1110-1126. Erişim 20 Ağustos 2024. https:doi.org/10.17714/gumusfenbil.1256557. google scholar
• Kartal, Selim. “Kentsel Dokunun 3 Boyutlu Fraktal Analiz Modeli ile Değerlendirilmesi: Lefkoşa Örneği.” Doktora tezi, Eskişehir Teknik Üniversitesi, 2022. google scholar
• Kaya, Hasan Serdar. “Kentsel Dokunun Dinamik Yapısının Analizine Yönelik Sayısal Yöntem Önerisi.” Doktora tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 2010. google scholar
• Kaya, Serdar H. ve Fulin Bölen. “Kentsel Mekân Organizasyonundaki Farklılıkların Fraktal Analiz Yöntemi İle Değerlendirilmesi.” Journal of İstanbul Kültür University 4 (2006): 153-172. google scholar
• Kejanlı, D. Türkan. “Anadolu’da Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde Kent Sistemi, Kale ve Merkez-Çarşı Gelişimi.” Social Sciences 5 (3) (2010): 287-302. Erişim 12 Mayıs 2024. https:doi.org/10.12739/10.12739. google scholar
• Kiani, Zohreh ve Peyman Amiriparyan. “The Structural and Spatial Analysing of Fractal Geometry in Organizing of Iranian Traditional Architecture.” Procedia-Social and Behavioral Sciences 216 (2016): 766-777. Erişim 20 Ağustos 2024. “https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2015.12.074. google scholar
• Kuban, Doğan. 100 Soruda Türkiye Sanatı Tarihi. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1970. google scholar
• Kuban, Doğan. Çağlar Boyunca Türkiye Sanatının Anahatları. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2004. google scholar
• Kuban, Doğan. Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2002. google scholar
• Lorenz, Wolfgang. Fractals and Fractal Architecture. Avusturya: Viyana Teknik Üniversitesi, 2003. google scholar
• Mandelbrot, Benoit. The Fractal Geometry of Nature. New York: W. H. Freeman and Company, 1983. google scholar
• Mohtasıb, Israa. “Çok Katmanlı Fraktal Analiz Yöntemi: Şehzade Camisi Örneği.” Yüksek Lisans tezi, Bursa Uludağ Üniversitesi, 2021 google scholar
• Oestreicher, Christian. “A History of Chaos Theory.” Dialogues in Clinical Neuroscience 9 (3) (2007): 279-289. Erişim 12 Mayıs 2024. https:doi.org/10.31887/DCNS.2007.9.3/coestreicher. google scholar
• Ostwald, Michael J. ve Josephine Vaughan. “Calculating Visual Complexity in Peter Eisenman’s Architecture: A Computational Fractal Analysis of Five Houses (1968-1976).” Proceedings of the 14th International Conference on Computer Aided Architectural Design Research in Asia. Ed. Ning Gu, Shun Watanabe, Matthas Hank Haeusler, Weikin Huang ve Ricardo Sosa. Yunlin (Taiwan): National Yunlin University of Science and Technology, 2009. google scholar
• Otto-Dorn, Katharina. Die Kunst Des Islam. Baden: Holle Verlag Yayınevi, 1964 google scholar
• Ögel, Semra. Anadolu Selçukluları’nın Taş Tezyinatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1987. google scholar
• Öney, Gönül. “Anadolu Selçuklu Sanatı,” Türkler. 8. Cilt. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, 805-818. google scholar
• Özbek, Yıldıray. “Ortaçağ Anadolu Türk Mimarisinde Süsleme,” Türkler. 7. Cilt. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, 891-909. google scholar
• Öztürk, Derya ve Uğur Gündüz. “Samsun İli Arazi Kullanımı/Örtüsünün Mekânsal-Zamansal Değişimlerinin Fraktal Analiz Kullanılarak google scholar
• Belirlenmesi.” Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi 24/2(2019), 643-60. Erişim 20 Ağustos 2024. https:doi.org/10.17482/uumfd.553486. google scholar
• Sala, Nicoletta. “Fractals in Architecture: Some Examples.” In Fractals in Biology and Medicine 3. Ed. Gabriele A. Losa, Danilo Merlini, google scholar
• Theo F. Nonnenmacher ve Ewald R. Weibel Basel: Birkhäuser, 2002, 347-358. google scholar
• Sözen, Metin ve Uğur Tanyeli. Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2005. google scholar
• Tanman, M. Baha. “İstanbul Tekkelerinin Mimari ve Süsleme Özellikleri Tipoloji Denemeleri.” Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 1990. google scholar
• Topbaş, Can Doğan. “Mekansal Dizim ve Fraktal Analiz Yöntemleriyle Mersin ve Tarsus Evlerinin Karşılaştırılması.” Yüksek Lisans tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2022 google scholar
• Tuncer, Cezmi Orhan. “Orantı ve Modül Üzerine Selçuklu Yapılarından Bazı Örnekler.” Vakıflar Dergisi XIII (1981): 449-488. google scholar
• Turan, Serap. “Mimaride Görsel Karmaşıklığın Analizi: Fraktal Analiz.” Yüksek Lisans tezi, Konya Teknik Üniversitesi, 2022. google scholar
• Turhan, Kartal. “Fraktal Geometrinin İç Mimari Kurguda Kullanımına Yönelik Bir Araştırma.” Yüksek Lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2018. google scholar
• Ulaş, Ümran Aslı. “Malatya Battalgazi Ulu Camii Süslemeleri ve Özgün Tasarımlar.” Yüksek Lisans tezi, Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi, 2024. google scholar
• Uyar, Azize ve Derya Öztürk. “Fraktal Analiz Kullanılarak Arnavutköy’ün Kentsel Yayılma Özelliklerinin Zamansal Değişiminin İncelenmesi.” Teknik Bilimleri Dergisi 9/3 (2019), 28-31. Erişim 20 Ağustos 2024. https:doi.org/10.35354/tbed.516116. google scholar
• Vaughan, Josephine ve Michael J. Ostwald. "Refining a Computational Fractal Method of Analysis: Testing Bovill's Architectural Data." Proceedings of the 15th International Conference on Computer Aided Architectural Design Research in Asia CAADRIA 2010. Ed. Bharat Dave, Andrew I-kang Li, Ning Gu ve Hyoung-June Park. Hong Kong: Chinese University of Hong Kong, 2010. google scholar
• Yıldırım, Gürbüz Esra. “Kentsel Dokunun Değerlendirilmesi İçin Mekan Dizimi ve Fraktal Analize Dayalı Bir Yöntem: Gaziantep Örneği.” Doktora tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 2018. google scholar
• Yılmaz, Dilara, Sevgi Öztürk ve Öznur Işınkaralar. "Kent İmgesinin Yapıtaşı Olarak Sokaklarda Mekânsal Zenginliğin Fraktal Geometri ile Analizi." Kent Akademisi Dergisi 15/3 (2022), 1341-1358. Erişim 20 Ağustos 2024. https:doi.org/10.35674/kent.996119. google scholar
• Zarif, Mehmet. “Selçuklular.” Türk Ansiklopedisi. XXVIII. Cilt. Ankara: Milli Eğitim Basım Evi, 1980, 282-331. google scholar
• Zarnowiecka, C. Jadviga. "Chaos, Databases and Fractal Dimension of Regional Architecture," Proceedings of the 16th International Conference on Education and Research in Computer Aided Architectural Design in Europe (eCAADe) Paris, 24-26 September 1998. Ed. Mikhael Porada, Nader Boutros ve Dominique Clayssen, 267-270, erişim 10 Ocak 2025, https:papers.cumincad.org/data/works/ att/ae1b.content.pdf. google scholar