İsyan mı Hâkimyet Mücedelesi mi? Cihangir Hoca’nın Siyasi Faaliyetleri

Yıl 2021, Cilt: 4 Sayı: 1, 80 - 97, 26.05.2021

Hüseyin Şen

https://doi.org/10.53047/josse.863226

Öz

Türkistan’da sosyo-kültürel olaylarda kanaat önderi olarak kabul edilen Hocalar Yarkend Hanlığı döneminde toplumdaki birlik ve beraberliğin artırılması için Abdul Kerim Han tarafından (1559-1591) Doğu Türkistan’a çağırıldı. Abdul Kerim Han’dan sonra birçok hükümdar aynı gaye ile Hocaları bölgeye davet etti. Hocalar birlik ve beraberliği sağlamak için halka telkinler verirken kendi aralarında Aktağlık ve Karatağlık olarak ayrılarak rekabete tutuştu. Bu rekabet Yarkend Hanlığı’nın yıkılmasına, bölgede Cungar Hanlığı’na bağlı Hocalar Devri’nin başlamasına neden oldu. Hocaların hâkimiyetine destek veren Cungar Hanlığı’ı 1755 yılında Mançu İmparatorluğu (1644-1911) tarafından yıkıldı. 1755 yılında Cungar Hanlığı’na son veren Mançular, Aktağlık-Karatağlık çekişmesinden faydalanarak 1759 yılında Doğu Türkistan’ı istila ettiler. Bölgenin Mançular tarafından istila edilmesiyle Aktağlık Hocalarından Han Hoca ve Burhaneddin Hoca aileleriyle birlikte Bedahşan’a kaçtılar. Burhaneddin Hoca’nın oğlu Salih Hoca Batı Türkistan’da kamuoyu oluşturarak Doğu Türkistan’ın bağımsızlığı için uğraştı. Bu siyasi ortamda yetişen Burhaneddin Hoca’nın torunu Cihangir Hoca’nın siyasi faaliyetlerinin ortaya konulması Yakup Han’ın bölgede kurduğu Kaşgar Hanlığı’na giden yolun anlaşılması için önem arz etmektedir. Ayrıca Hokand Hanlığı’nın Hocalara karşı tutumu, Mançu İmparatorluğu-Hokand Hanlığı ilişkilerinde Hocaların önemi ve Doğu Türkistan istiklal mücadelesinde Hokand Hanlığı’nın yerinin tespit edilmesi bakımından Cihangir Hoca’nın siyasi faaliyetleri büyük bir öneme sahiptir. Cihangir Hoca’nın siyasi faaliyetlerini konu edineceğimiz bu çalışmamızda ağırlıklı olarak Türkistan’ın yerli kaynaklarından faydalandık. Mançu belgeleri için ise İngilizce yapılmış çalışmalardan istifade ettik. Yerli kaynaklar ve Mançu kaynakları üzerine yapılmış İngilizce araştırmaların yanı sıra bölgeye gelen ve Cihangir Hoca hakkında bilgi veren seyyahların notlarını da kullanmaya gayret ettik.

Anahtar Kelimeler

Cihangir Hoca, Doğu Türkistan, Hokand Hanlığı, Mançu İmparatorluğu

Rebellion or Struggling for Domination? Political Activities of Jihangir Hodja

Öz

The Hodja, who was regarded as opinion leaders in socio-cultural events in Turkestan and respected, was called to East Turkestan by Abdul Kerim Khan (1559-1591) to increase the unity in the society during the Yarkend Khanate. After Abdulkerim Khan, many rulers invited Hodjas from West Turkestan to the region with the same goal. While the Hodjas gave suggestions to the public to ensure unity, they were divided into Aktağlık and Karatağlık among themselves and competed. This rivalry resulted in the collapse of the Yarkend Khanate, and the beginning of the Hodjas’ Period, which was connected to the Jungar Khanate. The Jungar Khanate, which supported the domination of the Hodja, was destroyed by the Qing Empire in 1755. The Qing Empire (1644-1911), who put an end to the Jungar Khanate in 1755, took advantage of the Aktağlık-Karatağlık conflict and invaded East Turkestan in 1759.With the invasion of the region by the Qing Empire, Han Hodja and Burhaneddin Hodja fled to Bedahşan with their families. Salih Hodja, son of Burhaneddin Hodja, worked for the independence of East Turkistan by forming public opinion in West Turkistan. Grown up in this political environment explaining the political activities of Jihangir Hodja, the grandson of Burhaneddin Hodja, Understanding the path to the Kashgar Khanate established by Yakup Khan in the region and the attitude of the Hokand Khanate towards the Hodja, the importance of the Hodja in the relations between the Qing Empire and the Hokand Khanate, and in the struggle for independence in East Turkestan. It is important for determining the place of the Khanate. In this study, which will focus on Jihangir Hodja's political activities, we mainly benefited from the local resources of Turkestan. For the Qing documents, we made use of the works in English. We tried to use the notes of the travelers who came to the region and gave information about the Jihangir Hodja, as well as the English researches on local sources and Qing sources.

Anahtar Kelimeler

Jihangir Hodja, East Turkestan, Koqand Khanate, Qing Emperate

Kaynakça

• Bellew, W.H. (1875). The History of Kashgar. Calcuta: Forgain Departman Press.
• Boulger, D. C. (1878). The Life of Yakup Bek Athalık Ghazi, and Badaulet; Emeer of Kashgar. London: H. Allen&Co.
• Ercilasun, Konuralp. (2013). Tarihin Derinliklerinden 19. Yüzyıla Kâşgar. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Fletcher, Joseph. (2008). “The Hayday of the Ch’ing Order”. Denis Twitchett and Johan K. Fairbank (Ed.). The Cambridge History of China: Late Ch’ing 1800-1911. London, 10/1. New York, Malbourne: Cambridge University Press, 2008.
• Hayit, Baymirza. (2004). Türkistan Devletlerinin Milli Mücadele Tarihi. 3. Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Hayit, Baymirza.. (1975). Türkistan Rusya ile Çin Arasında. İstanbul: Otağ.
• Horwoth, Henry. (1830). History of Mongols.from the 9th to 19 Century. C.II. London: Logmans, Green and Co.
• Hüdayarhanzade. (2014). Ancum at-Tevarih (Zvezdı İstorii). (Ş. Vahidov vd. Çev.) Taşkent: Yangi Asr Avlodi.
• Kalan, Ekrem. (2008). Cungar Hanlığı’nın Siyasi Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Karikurbanali Hacı Halidoğlu. (1910). Tarih-i Hamse-i Şarki. Kazan: Örnek Matbaası.
• Koç, Dinçer. (2015). Rus Elçilik Raporlarına Göre Hokand Hanlığı. İstanbul: İdeal Kultür&Yayıncılık.
• Koldaşev, Şerali. (2020). The Role of the Institute of Aqsaqal (Consolor) in the Diplomatic Relations Between Kokand Khanate and the Ching Empire (1760-1864), International Jurnal of Scientific&Tecnology Research, 9/ 02, 2020, 3865-3874.
• Kumru, Coşkun. (2017). Tezkire-i Hecegân’a Göre Doğu Türkistan’da Hocalar Dönemi, Ulakbilge Sosyal Bilimler Dergisi, 5/14, 1247-1267.
• Kumru, Coşkun. (2016). Muhammed Sâdık Kaşgârî’nin Tezkire-î Hacegân Adlı Eserinin Transkripsiyonu Ve Değerlendirmesi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kuropatkin, A.N. (2016). Asya’nın Kalbi Doğu Türkistan: Fiziki, Coğrafi, Demografik, Etnografik, Sosyal, Askeri ve İktisadi Yapısı. (Feyzullah Uygur Haz.). İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayıncılık.
• Lansdell, Hanry. (1894). Chinise Central Asia A Ride to Little Tibet.New Yorke: Charles Scribner ‘s Son.
• Mehmed Âtıf. (1999). Kaşgar Tarihi (Bâis-i Hayret Ahvâl-i Garaibesi). haz. İsmail Aka vd. Kırıkkale: Eysi.
• Millwaerd, James A. (1998). Beyond The Pess Economy, Ethnicity and Empire in Qing Central Asia 1759-1864. Stanford, California: Stanford University Press.
• Mirzo Olim Mahdûm Hoci. (2009). Tarih-i Türkistan. (Ş. Vahidov, Haz.). Taşkent: Yangi Asr Avlodi.
• Muhammed Hakimhan Töre. (2010). Muntahab At-Tevorih (Hokand Va Buhoro Tarihi, Sayahat ve Hotıralar). ( Ş. Vahidov, Çev.). Taşkent: Yangi Asr Avlodı.
• Musa Sayrami. Tarih-i Hamidi. (1986). (Anvar Bayrut, Nşr.). Urumçi: Milletler Neşriyatı.
• Nalivkin, V. (1886). Karatkaya İstoriya Kokansva Hansva. Kazan: İmparatorluk Üniversitesi Yay.
• Newby, L.J. (2005). The Empire and The Khanate (A Political History of Qing Relations wirh Khoqand c.1760-1860). Brill: Leiden Boston.
• Niyâz Muhammed Hukandî. (2014). İbretu’l Havakin (Tarih-i Şahruhi), (Ş. Vahidov, Çev.). Taşkent: Turon Zamin Ziyo.
• Parkes, Harry. (1854). Report on the Russian Caravan Trade with China. The Journal of the Royal Geographical Society of London, 24, 306- 312.
• Report on The Trade And Resources Of The Countries On The North-Western Boundary of British India. (1862). Lahore: Printed at the Government Press.
• Sobolef, L. (1876). Lates History of the Khanates of Bokhara And Kokand, Translated from Russian of the “Turkestan Gazette” for 1876. (P. Mosa Çev.). Calcuta: Foreign Depertment Press.
• Şen, Hüseyin.(2020a). Muhammed Ali Han Dönemi Hokand Hanlığı (1822-1842). (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şen, Hüseyin. (2020b). Hokand Hanlığında Saray Teşkilatı Ve Kullanılan Unvanlar. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 44, 41-70.
• Tuğ, Kadir. (2004). Doğu Türkistan’da Hocalar Dönemi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Uygur, Feyzullah. (2016). Mançuların İlk Doğu Türkistan İstilâsı, Tarih Dergisi, 63/1, 27-40.
• Uygur, Feyzullah. (2019). Doğu Türkistan’ın Hazin Yılları. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Valihanov, Çokan. (1985). Sobranie Soçineniy v Pyati Tomah. 1-5. Alma-Ata: Glavnaya Redaksiya Kazahskoy Sovetskoy Ensiklopedii.
• Yalçınkaya, Alaeddin. (2010). “Doğu Türkistan Tarihinde Önemli Kavşaklar ve Çin İşgali”. Hür Doğu Türkistan Sempozyumu. (Ümmühan Özkan vd. Ed.). İstanbul: İHH Araştırma Yay. Birimi, 2010. 27-41.