İstihbarat ve Casusluk Faaliyetlerinin Tarihsel Gelişimine Dair Genel Bir Değerlendirme

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 1, 76 - 90, 30.05.2022

Yıldız Deveci Bozkuş

https://doi.org/10.53047/josse.1039923

Öz

Bu makalede tarihsel süreçte istihbarat ve casusluk faaliyetlerinin nasıl bir değişim ve dönüşüm sürecinden geçerek günümüze kadar ulaştığı ele alınacaktır. Bu kapsamda ilk etapta istihbarat ve casusluk sözcüklerinin etimolojik yapısı incelenecek ve bu sözcükler etimolojik olarak kısaca açıklanacaktır. Daha sonra istihbarat ve casusluk faaliyetlerinin farklı dönemlerde hangi isimler adı altında yürütüldüğü üzerinde durulacaktır. Bu makalede istihbarat ve casusluk faaliyetleri temelde İslâmiyet Öncesi, İslâmiyet Dönemi ve İslâmiyet Sonrası Dönem olmak üzere üç ayrı başlık altında ele alınacaktır. İslamiyet sonrası dönemde Selçuklular döneminde istihbarat ve casusluk faaliyetleri değerlendirilecektir. İstihbarat ve casusluk faaliyetlerinin Selçukluların diğer ülkeler ile olan ilişkilerine etkisine de açıklık getirilmeye çalışılacaktır. Makalede devletlerin ve toplumların istihabarat ve casusluk faaliyetlerine hangi alanlarda ihtiyaç duyduğuna yer verilecektir. Çalışmada ayrıca Osmanlı imparatorluğu döneminde istihbarat ve casusluk faaliyetleri kapsamında hangi yöntem ve tekniklerin kullanıldığına dair bilgi de verilecektir. Tarihsel süreçte özellikle dini temsilciler, elçiler ve seyyahların istihbarat ve casusluk faaliyetlerindeki rolleri değerlendirilecektir. Makalede ayrıca Milli Mücadele döneminde istihbarat ve casusluk faaliyetlerinin önemi ve bu faaliyetlerin Milli Mücadelenin kazanılmasındaki etkileri de ele alıncaktır. Bu çerçevede istihbarat ve casusluk faaliyetlerinin yürütülmesinde gayrımüslimlerin rolüne de değinilecektir. Çalışmada casusluk ve istihbarat faaliyetlerini yürütecek kişilerin nitelikleri ile bu tür faaliyetlerin ülkelerin iç ve dış politikalarına etkileri üzerinde de durulacaktır. Böylece İslamiyet öncesinden günümüze kadarki süreçte istihbarat ve casusluk faaliyetlerinin nasıl bir değişim ve dönüşüm sürecinden geçtiğine açıklık getirilecek ve bu faaliyetlerin önemine vurgu yapılacaktır. Bu makalede istihbarat ve casusluk faaliyetleri kapsamında İslamiyet öncesi, İslamiyet dönemi ve İslamiyet sonrası dönem ile Selçuklular ve Milli Mücadele dönemlerindeki uygulamalar genel hatlarıyla değerlendirilecektir. Çalışmalada ağırıklı olarak ikincil kaynaklardan istifade edilecektir. Mevcut konuyla ilgili sınırlı sayıda bir literatür olsa da birbirinden farklı dönemlerin bir arada ele alındığı bir çalışma olmadığı için bu makalede tarihsel gelişmeler ışığında istihbarat ve casusluk faaliyetleri bir bütün olarak değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İstihbarat, casusluk, İslamiyet, Selçuklular, Osmanlı

An Overview of the Historical Development of Intelligence and Espy Activities

Öz

In this paper, it will be discussed how intelligence and espionage activities have survived through a process of change and transformation in the historical process. In this context, the etymological structure of the words intelligence and espionage will be examined first and these words will be briefly explained etymologically. Afterwards, the names under which intelligence and espionage activities were carried out in different periods will be discussed. In this article, intelligence and espionage activities will be discussed under three headings, namely the Pre-Islamic Period, the Islamic Period and the Post-Islamic Period. Intelligence and spying activities during the Seljuk period in the post-Islamic period will also be evaluated. The article will also include the areas in which states and societies need intelligence and espionage activities. The study will also provide information on which methods and techniques were used within the scope of intelligence and espionage activities during the Ottoman Empire period. The roles of religious representatives, ambassadors and travelers in intelligence and spying activities in the historical process will also be evaluated. The article will also discuss the importance of intelligence and espionage activities during the War of Independence and the effects of these activities on the victory of the National Struggle. In this context, the role of non-Muslims in conducting intelligence and espionage activities will also be mentioned. In the study, the qualifications of people who will carry out espionage and intelligence activities and the effects of such activities on the domestic and foreign policies of the countries will also be emphasized. Thus, it will be clarified how the intelligence and spying activities have undergone a process of change and transformation in the period from pre-Islam until today, and the importance of these activities will be emphasized.

Anahtar Kelimeler

Intelligence, Espionage, Islam, Seljuks, Ottoman

Kaynakça

• Başdin, A. & Topçu, E. (2017). Ortaçağda İhtiyat Bağlamında Hükümdarın Asli Bir Vazifesi: İstihbarat (Yusuf Has Hacib ve Nizamü’l Mülk Evreninde). Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5(10), 560-571. Bayraktar, G. (2014). Harbin Beşinci Boyutunun Yeni Gereksinimi: Siber İstihbarat. Güvenlik Stratejileri Dergisi, 10(20), 119-147.
• Çakmak, M. A. (2002). Azerbaycan’da Müstakil Hanlıklar Devrine Umumi Bir Bakış. Türkler (C.7). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 15-21.
• Çandarlıoğlu, G. (2003). İslam Öncesi Türk Kültür Tarihi. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Delibalta, Y. (2016). Selçuklularda İstihbarat Faaliyetleri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Deveci Bozkuş, Y. (2017). Birinci Dünya Savaşı ve Millî Mücadele Döneminde Çanakkale’de İstihbarat ve Casusluk Faaliyetleri. O. Köse (Ed.), Kitapsever Bir Tarihiçi Prof. Dr. Ali Birinci Armağanı içinde (209-228). Ankara: Polis Akademisi Yayınları.
• Deveci Bozkuş, Y. (2018). Millî Mücadele Döneminde İstihbarat ve Casusluk Faaliyetlerinde Gayrımüslimler. İ. H. Demircioğlu, A. Özcan, Y. Yiğit (Ed.), Miras ve Değişim: Osmanlı’dan Cumhuriyete Jandarma içinde (363-372). Ankara: Berikan Yayınları.
• Deveci Bozkuş, Y. (2020). İslamiyet Öncesi ve Sonrası Türk Tarihi ve Uygarlığına Dair Genel Bir Değerlendirme. İ. Güven (Ed.), Uygarlık Tarihi içinde (273-299). Ankara: Pegem Yayınları.
• Dinç, G. (2017). Yunan İsyanı Sırasında Kıbrıs’ta İstihbarat Faaliyetleri (1821). M. Uğur (Ed.) II. Uluslararası Demokrasi Sempozyumu (I) içinde (601-624). Giresun: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Eroğlu, H. (2003). Klasik dönemde Osmanlı Devleti’nin İstihbarat Stratejileri. Tarih Araştırmaları Dergisi, 22(34), 11-33.
• Findley, C. V. (2012). Modern Türkiye Tarihi: İslam, Milliyetçilik ve Modernlik 1789-2007. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Goffman, D. (2014). Osmanlı Dünyası ve Avrupa: 1300-1700. Ü. Tansel (Çev.), İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Gökalp, H. (2014). Bir Askerlik Terimi Olarak til/tıl/dil İle Kurulan Unutulmuş Deyimler. International Journal of Language Academy, 2(3), 40-73.
• Gör, E. (2018). II. Abdülhamid Döneminde Osmanlı İstihbarat Ağı (1876-1909). (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü: Ankara.
• Güldiken, N. (2006). Bilginin Elde Edilmesi ve Korunmasında Ekonomik İstihbarat Sistemlerinin Rolü. Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 7(2), 169-182.
• Güllü, R. E. (2020). 19-20. Yüzyıllarda Avrupa’da ve Türkiye’de Askerî Posta Güvercini Kullanımı. Belleten, 84(301), 1175-1218.
• Günay, N. (2017). İngiltere’nin Osmanlı Topraklarında Yürüttüğü İstihbarat Faaliyetleri. M. Uğur (Ed.), II. Uluslararası Demokrasi Sempozyumu (I) içinde (625-648), Giresun: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Gurulkan, K. (2017). Arşiv Belgelerine Göre Osmanlıda İstihbarat. İstanbul: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı.
• Güzel, H. C., Çiçek, K., & Koca, S. (2002). Türkler (C.1-6). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Hanioğlu, Ş. M. (2022). Türkiye Diyanet Vakfı, https://islamansiklopedisi.org.tr/teskilat-i-mahsusa
• Kafesoğlu, İ. (2013). Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Kallek, C. (2020). Türkiye Diyanet Vakfı, https://islamansiklopedisi.org.tr/casus
• Kapcı, H. Z. (2015). Matbuat ve İstihbarat Umum Müdürlüğü’nün İstihbarat Çalışmaları Üzerine Bir Değerlendirme. The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science, 1(33), 261-278.
• Koca, S. (1996). Türkler ve İslamiyet. Erdem, 8(22), 263-286.
• Koca, S. (2002). Asya Hunları, Büyük Hun Devleti. H. Güzel, K. Çiçek, S. Koca (Ed.), Türkler (C.1) içinde (687-708), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Kolektif (1992). Posta Teşkilatı. İslam Tarihi Ansiklopedisi (İTA), Cilt 8, İstanbul: İSAM - İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları.
• Köprülü, M. F. (1974). Ribât. Vakıflar Dergisi, c.II, 269–274, Ankara.
• Köprülü, M.F. (1961). Berîd. İslam Ansiklopedisi Cilt II, İstanbul: MEB, 544.
• Kuşçu, A. D. E. (2002). Türkiye Selçuklularında Ordu ve Donanma. Türkler (C. 7). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 176-188.
• Şakiroğlu, M. H. (2022). Türkiye Diyanet Vakfı, https://islamansiklopedisi.org.tr/balyos
• Sander, O. (2012). Anka’nın Yükselişi ve Düşüşü, Osmanlı Diplomasi Tarihi Üzerine Bir Deneme. Ankara: İmge Yayınları.
• Shaw, S. J. (2014). Birinci Dünya Savaşı'nda Osmanlı İmparatorluğu. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Şimşir, M. (2011). İlk Dönem İslâm Tarihinde Haberleşme (Râşid Halîfeler Dönemi Sonuna Kadar), (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü: Konya.
• Süryanî Patriği Mihail (1944). H. D. Andreasyan (Çev.), Süryani Patrik Mihail’in Vakainamesi, I. Kısım: 622-1042, İstanbul.
• Turan, N. S. (2018). İmparatorluk ve Diplomasi, Osmanlı Diplomasisinin İzinde. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2020), Sözlükler, https://sozluk.gov.tr/ Üzerine Bir İnceleme. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Elazığ.
• Üzülmez, E. (2012). Divanu Lugati’t-Türk’de Geçen İdari ve Askeri Kavramlar
• Yalçın, D. ve diğerleri (2014). Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Yiğit, İ. Ö., A., Hasan, H. İ., Başar, F. Kazıcı, Z., Bostan, İ. (2011). Posta Teşkilâtı (Berîd). İslam Tarihi Ansiklopedisi, Cilt 8, İstanbul: Kayıhan Yayınları.
• Yürekli, T. (2017). Zengiler ve Eyyûbîlerde İstihbarat. Türkiyat Mecmuası, 27(2), 293-311.
• Yusuf, Özer. (2015). Terörizmle Mücadelede İstihbaratın Rolü: Kültürel İstihbarat Konsepti. İstanbul Gelişim Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2(1), 51-80.
• Zürcher, E. J. (2002). Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları.