Usage and Functions of “Çün” Conjunction in Bâburnâma

Yıl 2023, Sayı: 10, 663 - 678, 25.03.2023

Saidbek Boltabayev

https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1248761

Öz

Zahiruddin Muhammad Bâbur (1483-1530), who ascended the throne in Andijan at the age of twelve after his father Umar Shaikh Mirza died as a result of an unfortunate accident, had various struggles in his political life. Bâbur, who attracted attention with his personality as an artist and art patron of the arts in his life with longing for his homeland, remained in history as a poet, writer, historian, geographer, ethnographer and a alphabet inventor in addition to his political and military activities as a statesman. The work Bâburnâma written by him sheds light on the period in which he lived. Bâbur, who uses a simple and understandable method in prose, has used sentences in various structures in this work. In this study, first of all, the first texts in which the conjunction "çün" was used in the history of the Turkish language and the usage preferences of the authors are emphasized, then the studies on the sentences formed with the conjunction "çün" were mentioned. After listing the Turkish copies of Bâburnâma, one of the most important examples of Turkish prose, that have survived to the present day, information was given about the use and functions of the conjunction “çün” in the text, based on the Haydarabad copy, and the structure of sentences connected by "çün", the task of sentence stress are emphasized. It is aimed to contribute to the studies related to the discovery of Bâbur's prose style by referring to the issues that attract attention in the sentences formed with "çün".

Anahtar Kelimeler

Bâburnâma, conjunction, function, sentence, syntax.

Bâburnâme’de Çün Bağlama Edatının Kullanımı ve İşlevleri

Öz

Babası Ömer Şeyh’in talihsiz kaza sonucu vefat etmesi üzerine on iki yaşında Andican’da tahta çıkan Zahirüddin Muhammed Bâbur’un (1483-1530) siyasi hayatı çeşitli mücadeleler ile geçmiştir. Vatan özlemi ile geçen hayatında sanatçı ve sanat hamisi kişiliğiyle dikkat çeken Bâbur, devlet adamı olarak siyasi ve askerî faaliyetlerinin yanı sıra şair, yazar, tarihçi, coğrafyacı, etnograf ve bir yazı mucidi olarak tanınmıştır. Onun kaleme aldığı Bâburnâme eseri yaşadığı döneme ışık tutmaktadır. Nesirde yalın ve anlaşılır bir üslup kullanan Bâbur, bu eserinde çeşitli yapılarda cümlelere başvurmuştur. Bu çalışmada öncelikle Türk dili tarihinde çün bağlama edatının kullanıldığı ilk metinler ve müelliflerin kullanım tercihleri üzerinde durulmuş, ardından çün bağlama edatı ve çün’lü cümleler üzerinde yapılan çalışmalardan bahsedilmiştir. Türk nesrinin en önemli örneklerinden biri olan Bâburnâme’nin günümüze kadar ulaşan Türkçe nüshaları sıralandıktan sonra Haydarabad nüshası esas alınarak metinde çün bağlama edatının kullanımı ve işlevleri hakkında örnekleriyle bilgi verilmiş, çün ile bağlanan cümlelerin yapısı, çün’ün cümle vurgusu görevi üzerinde durulmuştur. Çün’lü cümlelerde dikkat çeken hususlara değinilerek Bâbur’un nesir üslubunun ortaya çıkartılması ile ilgili çalışmalara katkı sağlamak amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Bâburnâme, bağlama edatı, işlev, cümle, söz dizimi

Kaynakça

• Abdurahmanov, G.А. (1967). İssledovaniya po Starotyurkskomu Sintaksisu. Moskova: Nauka.
• Abdurahmanov, G.А. (1974). Tarihiy Sintaksis. Taşkent: Fen Neşriyatı.
• Abrajeev, А.İ. (1957). Slojniye Predlojeniya (gipotaksis) v Proze Kısasu’l-Anbiya. Trudi Uzbekskogo Gosudartsvennogo Universiteta, 73, 125-137.
• Abrajeev, А.İ. (1959). Slojniye Predlojeniya v Myhakamatu’l-Lugatayn Alişera Navoi. Trudi Uzbekskogo Gosudartsvennogo Universiteta, 95, 151-169.
• Akalın, Ş. H. (2007). Eski Anadolu Türkçesinde Çün, Çünki, Çünkim Cümle Başı Edatlarıyla Kurulmuş İsim Cümleleri. IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri – I (24-29 Eylül 2000), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 57-65.
• Akgül, S. (2020). Bâbürnâme'nin Haydarâbâd nüshasının transkripsiyonu ve söz dizimi incelemesi. Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Arat, R. R. (1987). Gazi Zahirüddin Muhammed Bâbur. Vekayi Bâbur’un Hâtıratı. C. I-II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Atay, A. (2014). Çağatay Türkçesinde Edatlar. Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları.
• Beveridge, A. S. (1905a). The Haydarabad Codex of the Babar-Nama or Waúi'at-i-Babari of Zahiru-d-Din Muhammad Babar, Barlas Turk; King of Far͟g͟hāna 1494-1502 (899-908 H.); King of Kābul 1504-1530 (910-937 H.); First Tīmūrid Emperor of Hindūstān 1526-1530 (932-937 H.) The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, Oct., 1905, 741-762.
• Beveridge, A. S. (1905b). The Bábar-náma : being the autobiography of the emperor Bábar, the founder of the Moghul dynasty in India, written in Chaghatáy Turkish ; now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Sálár Jang of Haydarábád. London : E. J. Brill.
• Cemiloğlu, İ. (1994). Eski Anadolu Türkçesi Söz Diziminde Çün’lü Cümleler. Türk Dili, 510, 409-413.
• Demirbilek, S. (2012). Garib-nâme’de Bazı Merhun Beyitlerde “Kim” Bağlama Edatlı Cümle İle “Çün” Cümle Başı Edatı Arasındaki İlgiler. Studies of The Ottoman Domain (Osmanlı Hakimiyet Sahası Çalışmaları), 2(3), 41-46.
• Doğan, E. (2009). Ahlâk-ı Alâî’deki 'Çün'lü Birleşik Cümle Yapıları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 54 (2006/2), 29-40.
• Hacıeminoğlu, N. (1971). Türk Dilinde Edatlar. İstanbul: M.E.B. Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (2000). Kutb’un Hüsrev ü Şirin'i ve Dil Hususiyetleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eckmann, J. (1959). Çağataycada Yardımcı Cümleler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 7, 27-58.
• Joraboyev, O. (2017). Bâburnâme Kolyazmaları. Zahiriddin Muhammed Bâbur Ansiklopedisi, Taşkent: Bâbur adlı Uluslararası Kamu Vakfı Yayınları, 165-167.
• Karabeyoğlu A. R. (2012). Bâbürnâme’deki Bazı Cümle Yapıları Üzerine. Turkish Studies (Elektronik), 7-(4a), 427-442.
• Khalily, R. (2022). Babür’ün Tahran Gülistan (Saltanatî) Kütüphanesi’ndeki Külliyatı İçinde Yer Alan Aruz Risalesi Nüshası. Uluslararası Toplumsal Bilimler Dergisi, 6(3), 292-313.
• Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM-73 1v-235v/2) Giriş-İnceleme-Metin-Dizin. Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Mansuroğlu, M. (1955). Türkçede Cümle Çeşitleri ve Bağlayıcıları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 3, 59-71.
• Matgaziyev, A. (1966). İstoriya Razvitiya Podçinitelnih Soyuzov v Uzbekskom Yazıke. Doktora Tezi, Taşkent.
• Muîn, M. (1371). Ferheng-i Fârsî. C. I, Tahran: İntişârât-ı Emîr Kebîr.
• Nazarova, H. (1979). Osobennosti Sintaktiçeskogo Stroya Uzbekskogo Literaturnogo Yazıka. Taşkent: Fen Neşriyatı.
• Ölmez, Z. (2020). Ebulgazi Bahadır Han Şecere-yi Terākime, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ölmez, Z. (2021). Ebulgazi Bahadır Han Şecere-yi Türk, Türk’ün Soyağacı, Metin-Çeviri-Tıpkıbasım, Ankara: Bilgesu.
• Rahmatov, M. (2012). Alişer Nevâyîning Nesriy Eserleride Çün Bağlavçısınıng Sintaktik-Semantik Hususiyetleri. Taşkent: Nizamî adlı Taşkent Devlet Pedagoji Üniversitesi.
• Seyhan, Tanju (2022). Ali Şir Nevâyî’nin 2. Dibacesi ile İlgili Bazı Dikkatler: Hissiyatı, Baykara’nın Buyruğu, Dibace İnşası ve Cümle Yapısı. Ali Şir Nevâyî ve Şark Rönesansı Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, Taşkent: Uluslararası Ali Şir Nevâyî Kamu Vakfı Yayınları, 159-198.
• Şen, M. (1993). Gazi Zahirüddin Muhammed Bâbur (Giriş-Metin (Kabil ve Hindistan Bölümleri)-Açıklamalı Dizin). Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Tiken, K. (2004). Eski Türkiye Türkçesinde Edatlar, Bağlaçlar, Ünlemler ve Zarf Fiiller. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Usta, H. İ. (2011). Orta Asya Kur’an Tefsiri (Metin- Tıpkıbasım). Ankara: Poyraz Ofset.