Göktürk Devri Ok Uçları

Yıl 2017, Cilt: 11 Sayı: 16, 25 - 44, 01.04.2017

J. Özlem Oktay Çerezci

Öz

Okun Göktürkler’in ana silahları arasında olduğu kabul edilmektedir. Demirden olan bu ok uçlarının pek çoğu hem savaşta hem de avcılıkta kullanılmıştır. 8. yüzyılda Göktürkler’in önemli ok tipleri arasında üç kanatlı oklar dışında iki-kanatlı ve yassı ok uçları öne çıkar. Üç kanatlı okların çoğunun kanatlarında birer delik yer almaktadır, bu oklar daha çok uzak mesafeli atışlar için üretilmişlerdir. İki kanatlı, dört kanatlı ve yassı oklar ise daha çok zırh taşımayan ya da zırh dışında, gövdesinde savunmasız yerleri bulunan düşman için yapılmışlardır. Üçgen, dörtgen ve yuvarlak tepeli uçlar ise zırhları delme amaçlıdır. Başka bir deyişle Göktürk Devri’nde işlevine göre oklar ikiye ayrılmaktadır; delici ve parçalıyıcı. Ayrıca Göktürk oklarının yaklaşık üçte birinin kemik bilyalı yani ıslıklı olduğu bilinmektedir. Sözü edilen ok uçlarının büyük bölümü Göktürkler’in hakimiyet gösterdiği özellikle Moğolistan, Kırgızistan ve Kazakistan gibi topraklardan ve hemen hepsi mezarlardan ele geçen örneklerden oluşmaktadır. Bu araştırma kapsamında ok uçları gruplara ve gruplar kendi içinde tiplere göre incelenecek ayrıca onların sembolik anlamlarına ve Türk kültüründeki yerlerine değinilecektir.

Anahtar Kelimeler

Göktürk Devri, ok ucu, ıslıklı ok, demir, savaş.

Arrowheads of Gokturk Period

Öz

It is accepted that arrows are among the main weapons of Gokturks. These iron arrows not only used for war but also for hunting. In the 8th century flat bladed arrowheads were mostly used with addition to the tri bladed ones. Most of the tri bladed arrowheads which were produced for long distance shooting, have a small hole on their blades. Flat bladed, bilobate, four bladed arrowheads generally were used to engage defenseless targets for shooting down enemies without armour. Triangle, square and flat tipped arrows are for penetrating. In other words Gokturk Period arrowheads functionally divided into two: penetrating, disintegrator. Also it is noted that nearly one-third of Gokturk Period arrows are whistling. All these arrowheads mostly derieved from lands such as Mongolia, Kazakhstan, Kyrgyzstan where Gokturks ruled and almost all of them were found in graves. While studying these arrowheads we classified them according their types. Also we tried to mention their symbolical meaning and place in Turkish culture.

Anahtar Kelimeler

Gokturk Period, Arrowhead, whistling arrow, iron, war

Kaynakça

• Bayat 2006: Bayat, Fuzuli, Oğuz Destan Dünyası Oğuznamelerin Tarihi, Mitolojik Kökenleri ve Teşekkülü, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2006.
• Çernıh 1991: Çernıh, E. N., “Drevniy Metall i Simvolı”, Sovetskaya Arheologiya 1, 1991, 162-166.
• Çoruhlu 1997: Çoruhlu, Yaşar, “Orta Asya’dan Anadolu’ya Lahit veya Taş Sandukalarda Görülen Hançer-Bıçak Tasvirleri’nin Sembolizmi”, Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla I. Eyüpsultan Sempozyumu Tebliğler, İstanbul, 1997, 60-70.
• Çoruhlu 2014: Çoruhlu, Yaşar, Erken Devir Türk Sanatı, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2014.
• Derevyanko 1987: Derevyanko, Evgeniya İvanova, Oçerki Voennogo Dela Plemen Priamur’ya, Novosibirsk, 1987.
• Dosımbayeva 2006: Dosımbayeva, Ayman, Zapadnıy Tyurkskiy Kaganat Kul’turnoe Hasledie Kazahskoy Stepi, Almatı, 2006.
• Esin 2001: Esin, Emel, Türk Kozmolojisine Giriş, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2001.
• Göksu 2008: Göksu, Erkan, Türk Kültüründe Silah, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2008.
• Gündüz vd. 2010: Gündüz, Gökhan - Özden, Seray - Tekçe, Mustafa Serdar; “Türkler’de Ahşap Ok Yapımı”, Bartın Orman Fakültesi Dergisi 12-17, Bartın, 2010, 111-122.
• Güneri 2012: Güneri, Semih, “Orta Asya’da Türk Kültürünün Arkeolojik Kaynakları (OTAK) Projesi: Moğolistan Altay Dağları Bölgesi 2009- 2010-2011 Yılı Çalışmaları”, 3. Uluslararası Avrasya Arkeoloji Kongresi. Avrasya’da Türklerin Etno-Kültür Tarihi. ICEA 2011Demirci Bildiriler, ed. Semih Güneri, Anadolu Avrasya Enstitüsü, Bilim Ofset, İzmir, 2012, 41-158.
• Hudyakov 1982: Hudyakov, Yu. S., “Kollektsiya Jeleznıh Nakoneçnikov Strel Çitinskogo Muzeya”, Arheologiya Severnoy Azii, Akademiya Nauk SSSR Sibirskoe Otdelenie İnstitut İstorii, Filologii i Filosofii, Novosibirsk, 1982, 135-147.
• Hudyakov 1984: Hudyakov, Yu. S., “Voorujenie Drevnih Tyurok Tsentral’noy Azii”, Problemi Arheologii Stepey Evrazii, Sovetsko-Vengerskiy, Kemero, 1984, 64-79.
• Hudyakov 2004: Hudyakov, Yu. S., “O Simbolike Strel Drevnih i Srednekovıh Koçevnikov Tsentralnoy Azii”, Etnografiçeskoe Obozrenie, no.1, 2004, 102-111.
• İnan 1998: İnan, Abdülkadir, “Eski Türklerde Teslim ve İtaat Sembolleri”, Makaleler ve İncelemeler, TTK Basımevi, Ankara, 1998, 331-334.
• Klyashtorny - Sultanov 2003: Klyashtorny, S. G. - Sultanov, T. İ, Kazakistan Türk’ün Üç Bin Yılı, çev.Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul, 2003.
• Kubarev 1999: Kubarev, G. V., “K Voprosu o Saadaçnom ili “Strelkovom” Poyase u Drevnih Tyurok Altaya”, http://elib.gasu.ru/da/archive/1999/03/st19.pdf, (09.01.13).
• Kubarev 1985: Kubarev, V. D., “Drevnetyurkskie Kenotafı Borotala”, Drevnie Kul’turı Mongolii, Novosibirsk, 1985, 136-148.
• Maksimova 1968: Maksimova, A. G., “Srednevekovıe Pogrebeniya Semireç’ya”, Novoe v Arheologii Kazahstana, Akademiya Nauk Kazahskoy SSR İnstitut İstorii, Arheologii , Etnografii im. Ç. Ç. Valihanova, Alma-Ata, 1968, 146-157.
• Mau-Tsaı 2006: Mau-Tsaı, Liu, Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri, çev. Ersel Kayaoğlu - Deniz Banoğlu, Selenge Yayınları, İstanbul, 2006.
• Ögel 1962: Ögel, Bahaeddin, İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1962.
• Ögel 1985: Ögel, Bahaeddin, Türk Kültür Tarihine Giriş V, Türklerde Ordu, Ordugah ve Otağ: Hunlardan Osmanlılara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1985.
• Oktay 2013: Oktay, J. Özlem, Orta ve İç Asya’da VI-IX. Yüzyıllar Arasında Maden Sanatı: Göktürk Devri, MSGSÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk İslam Sanatları Anabilim Dalı, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2013.
• Ovçinnikova 1990: Ovçinnikova, B. B., Tyurkskie Drevnosti Sayano-Altaya v VI-X Vekah, Rusya, 1990.
• Plotnikov 2011: Plotnikov Yu. A., “O Naznaçehii Otversiy v Lopastyah Strel”, Voprosı Voennogo Dela i Demografii Sibiri v Epohu Srednevekov’ya, Novosibirsk, 2011, 79-95.
• Samaşev vd. 2008: Samaşev, Z. - Ermoleva, A. - Kuş, G., Drevnie Sokrovisha Kazahskogo Altaya, Öner, Almatı, 2008.
• Samatuli 2007: Samatuli, Ahmetjan Kaliolla, Etnografiya Traditsionnogo Voorujeniya Kazahov, Almata, 2007.
• Seyidov 1982: Seyidov, Mirali, “Altın Muharib”in Soy Etnik Talihi Hakkında”, aktaran Yavuz Akpınar, Kardaş Edebiyatlar, 4, 1982, 32-43.
• Tabeldiev 1996: Tabeldiev, Kubatbek, Kurganı Srednevekovıh Koçevnıh Plemen TyanŞanya, Bişkek, 1996.
• Taşağıl 1995: Taşağıl, Ahmet, Gök-Türkler, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1995.
• Tişkin-Gorbunov 2005: Tişkin, A. A. - Gorbunov V. V., Kompleks Arheologiçeskıh Pamyatnikov v Doline r. Biyke (Gornıy Altay), Barnaul, 2005.
• Turan 1945: Turan, Osman, “Eski Türklerde Okun Hukuki Bir Sembol Olarak Kullanılması”, Belleten, C.IX, S.35, Temmuz 1945, 305-318.
• Yatsenko 2009: Yatsenko, S. A., “Drevnie Tyurki: Mujskoy Kostyum v Kitayskim İskusstve, 2-y pol. VI-1-y pol. VIII vv.,” Transoxaina (Internet Journal), N.12 (September 2009), Buenos Aires, http://www.transoxiana.org/14/yatsenko_turk_costume_chinese _artrus.html, 23.03.2013.