Öz
Sözlü kültürün önemli bir öğesi olan geleneksel halk oyunları, kültürel değerlerin kuşaklar arasında aktarılmasında önemli bir rol oynamaktadır. Orta Anadolu Alevi Türkmen toplulukları arasında oynanan “canimen” adlı oyun da geleneksel sözlü kültür ögelerinden birisidir ve kaynağı halka dayanan, yaratıcısı belli olmayan bir kültürel miras olarak günümüze taşınmıştır. Alevi inanç sistemi içerisinde, kökeni Türk kültürünün farklı inanç biçimlerine dayanan Alevi pratiklerinde, Türklerin İslamiyet’i kabulünden önceye ait olan gösteri sanatlarını kullanma geleneği korunmuştur. Bu çalışmada canimen oyununun geçmişten taşıdığı izler ortaya konulmuştur. Çalışma kapsamında kültürel kodların kuşaklar arasında aktarılmasında oyunun işlevi incelenmiştir. Aleviliğin değer sistemi ile bütünleşmiş, yöre halkının sosyal yapısını yansıtan ve kültürel özelliklerini günümüze taşıyan, eğlence amaçlı oynanan ‘canimen oyunu’nun anlatıldığı çalışmanın alan araştırması, Ankara Kalecik ilçesine bağlı Elmapınar Köyü ile sınırlı tutulmuştur. Halk oyunları, fertleri bir araya getirir, toplumun üyelerini bireysellikten sıyırarak kolektif bir unsura dönüştürmede rol oynar. Ağırlıklı olarak bu bağlamda ele alınan canimen oyununun işlevleri; sadece görünür vaziyette yerine getirdiği açık işlevler olarak değil, ritüeller ve seremonik unsurlar içeren örtük, gizil işlevleri ile değerlendirilmiştir. Çalışmanın verileri yarı yapılandırılmış görüşmeler aracılığı ile elde edilmiştir. Çalışmada oyun-dans ilişkisi üzerinde durulmuş, canimen, didaktik bir unsur olarak ele alınmıştır. Araştırma kapsamında oyunun önemli bir kültür ögesi olarak ait olduğu topluluğun birlik, beraberlik duygusunu güçlendiren, kültürel kodların kuşaklararası aktarımını sağlayan bir işleve sahip olduğu, aynı zamanda bir sosyalizasyon aracı olduğu görülmüştür. Öte yandan oyununun icrası ve işlevi; küreselleşme, kentleşme, göç gibi sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel gelişmelere paralel bir biçimde değişmektedir. Canimen, yöredeki kültür-inanç sisteminde varlığını korumakla birlikte; oyunun sözlü belleğe dair kavramlarının giderek unutulduğu, görsel hafızanın kaybolmaya yüz tuttuğu ve oyunun geçmişten bugüne devam eden didaktik işlevini bugün yeterince gösteremediği gözlemlenmiştir. Ritüeller, toplumsal ilişkilerin düzenlenmesi, sürdürülmesi ve toplumsal düzenin sağlanmasında önemli işlevlere sahip olduğuna göre, toplumsal yapıya uygun olarak değişime de açıktır. Günümüzde, unutulma tehlikesi ile yüz yüze olan canimen, kültürel kodları ve işlevsel özelliğiyle önemli bir sözlü kültür ürünüdür. Değişen yaşam koşulları ile gelişen değerler sisteminde canimenin yeniden sentezlenip gelecek kuşaklara aktarılabilmesi ve yaşatılabilmesi için mevcut yapısının kayıt altına alınması, yazılı kaynağa dönüştürülmesi kültürel değerlerin yaşatılması açısından hayati öneme sahiptir. Bu araştırma canimen oyununu sosyolojik bir perspektiften ele almıştır. Oyunla ilgili daha geniş örneklem üzerinde; edebiyat, halk bilimi, görsel sanatlar gibi farklı disiplinlerde yapılacak çalışmalarla kaybolmaya yüz tutmuş bir sözlü kültür unsuru korunmuş olacaktır. Ayrıca, oyunun tarihsel, kültürel, coğrafi özelliklerinin detaylandırılacağı araştırmaların kültürel ve bilimsel alana katkı sağlayacağı düşünülmektedir.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Referans1 Aça, Mehmet ve Mehmet Ali Yolcu. “Folklorda Örtük Ve Bozuk İşlev”. folklor/edebiyat, Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi. 23(90), 2017/2: 47-58.
- Referans2 Alver, Köksal. “Emile Durkheim ve Kültür Sosyolojisi”.Sosyoloji Dergisi. Sayı:21, 3, 2010: 199-210.
- Referans3 And, Metin.Ritüelden Drama Kerbela-Muharrem-Ta’ziye.İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2012.
- Referans4, Arslantürk, Zeki.Sosyolojiye Giriş(1. Bölüm).Ed. İhsan Çapcıoğlu-Hayati Beşirli.Ankara:Grafiker Yayınları, 2013.
- Referans5, Aydın, Erdoğan. Aleviliğin Tarihsel Şekillenişi. İstanbul:Kırmızı Yayınları, 2007.
- Referans6 Barnard, Alan. Simgesel Düşüncenin Doğuşu. Çev. Mehmet Doğan. İstanbul:Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 2014.
- Referans7 Benedict, Ruth. Kültür Örüntüleri.Çev. Mustafa Topal. İstanbul:İletişim Yayınları,2011.
- Referans8 Beşirli, Hayati.“Türk Devlet Sisteminde Toplumsal Düzenin İnşaasındaİşlevselci Bakış Açısıyla “Ülüş” ve “Cilik” Geleneği”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. Sayı:63, 2011: 337-358.
- Referans9 Bottomore, Tom ve RobertNisbet.Sosyolojik Çözümlemenin Tarihi.Türkçe Yayına Hazırlayan: Mete Tunçay ve Aydın Uğur.Ankara: Ayraç, 1997.
- Referans10 Bozkurt, Fuat. Alevîliğin Toplumsal Boyutları.İstanbul:Tekin Yayınları, 1990.
- Referans11 Cansız, Ferdi.“Eskişehir ve Yöresi Canimen Havaları”.Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Afyonkarahisar:Afyon Kocatepe Üniversitesi,2010.
- Referans12 Cohen, Anthony P.Topluluğun Simgesel Kuruluşu. Çev. Mehmet Küçük. Ankara: Dost Yayınları,2007.
- Referans13 Durkheim, Emile. Sosyolojik Yöntemin Kuralları. Çev. Cenk Saraçoğlu. İstanbul: Bordo-Siyah, 2003.
- Referans14 Durkheim, Emile.Dinsel Yaşamın İlk Biçimleri.Çev. Özer Ozankaya.İstanbul:Cem Yayınevi, 2010.
- Referans15 Durkheim, Emile. Dini Hayatın İlkel Biçimleri. Çev. Fuat Aydın. Ankara: Eski-Yeni Yayınları, 2011.
- Referans16 Eroğlu,Türker. Halk Oyunları El Kitabı. İstanbul: Mars Basımevi,1999.
- Referans17 Ertural, Neslihan. “Şamandan Oyuncuya Giden Yolda Türk Halk Oyunlarının Yapısı ve İşlevleri”. Gazi Türkiyat. Güz,11. 2012: 101-111.
- Referans18 Hassan, Ümit. Eski Türk Toplumu Üzerine İncelemeler. Ankara: Doğu-Batı Yayınları, 2009.
- Referans19 İleri, Canan. Eskişehir Türkmen Ağızları Söz Varlığı. Ankara: Başkent Klişe@Matbaacılık.2008.
- Referan20 James, Wendy. Törensel Hayvan Yeni Bir Antropoloji Portresi. Çev. Sevda Çalışkan. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2013.
- Referans21 Kaeppler, Adrienne L. “Dans” Çev. Fatma Kanat Fay.Milli Folklor 33 (Bahar 1997): 102–105.
- Referans22 Kanar, Mehmet. Farsça Türkçe Sözlük. İstanbul: Say Yayınları, 2008.
- Referans23 Karaman, Kasım. “Ritüellerin Toplumsal Etkileri”. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 21 (Mayıs 2010): 227-236.
- Referans24 Koçak, Hüseyin. “Türk Halk Müziği Terminolojisi”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İzmir:Ege Üniversitesi, 2003.
- Referans25 Marshall, Gordon. Sosyoloji Sözlüğü. Ankara: Bilim ve Sanat, 1999.
- Referans26 Neuman, W. Lawrance. Toplumsal Araştırma Yöntemleri Nitel ve Nicel Yaklaşımlar. Çev. Sedef Özge. Ankara: Yayın Odası, 2013.
- Referans27 Ocak, Ahmet Yaşar. Alevi Bektaşi İnançlarının İslamiyet Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yay., 2005.
- Referans28 Okan, Murat. Türkiye’de Alevilik –Antropolojik Bir Yaklaşım-.Ankara: İmge, 2004.
- Referans29 Öcal, Oğuz. “Somut Olmayan Kültürel Miras ve Kültürel İfade Çeşitliliği”. Millî Folklor 82 (Yaz2009): 6-12.
- Referans30 Özcan, Hüseyin.“Anadolu Alevi Kültüründe Kadına Bakışın Temelleri”. (Eylül 2007). 10 Nisan 2014.http://turkoloji.cu.edu.tr/halkbilim/.
- Referans31 Peacock, J.,L., “Ritüellerin Sosyal Evrim Teorisi Üzerine Notlar”. Çev. Adem Koç, Milli Folklor 69 (Bahar 2006): 141-147.
- Referans32 Swingewood, Alan. Sosyolojik Düşüncenin Tarihi. Çev. Osman Akınhay, Ankara:Bilim ve Sanat. 1998.
- Referans33 Şükun, Ziya. Farsça-Türkçe Lugat. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1967.
- Referans34 Wallace, Ruth ve AlisonA. Wolf. Çağdaş Sosyoloji Kuramları. Çev. Leyla Elburz ve M. Rami Ayas, Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2016.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Kültürel çalışmalar |
| Bölüm | ARAŞTIRMA MAKALELERİ |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 20 Haziran 2021 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2021 Cilt: 17 Sayı: 130 |
