The Tradition of Bloody and Bloodless Sacrifice in Kyrgyz Culture: Tülöö

Yıl 2024, Cilt: 18 Sayı: 143, 53 - 64, 15.09.2024

Arzu Kiyat

https://doi.org/10.58242/millifolklor.1306707

Öz

In the Kyrgyz Turkish language, the term tülöö encompasses various rituals and traditions associated with wishes, vows, and sacrifices. It involves the practice of offering sacrifices, either with or without blood-shed, to fulfill desires, protect against accidents and illnesses, and seek blessings. Besides the concepts of tülöö ötkörüü/berüü derived from tülöö, regional variations exist, with terms like kan çıgaruu/akıtuu, cıt çıgaruu, kudayı, kuday ötkörüü/kıluu, and kuday tamak fulfilling similar functions. In this context, the Kyr-gyz people use the practice of tülöö to express their wishes and desires to God, honor their ancestral spirits, and seek their approval. They aim to please their loved ones, relatives, and friends by offering meals and performing rituals based on the concepts of tülöö and other similar practices. These rituals are typically conducted at sacred locations such as mazar sites and tombs/kümböz. This article aims to explore the con-ceptual framework of the tülöö tradition and related practices within Kyrgyz society, examine its manifesta-tion in the community, and reveal the nature of these rituals. In other words, this study aims to examine the current position of the tülöö tradition within Kyrgyz society and analyze the purpose and manner in which the practices are performed. To achieve this objective, the study utilizes data from printed sources and field research conducted in different regions, aiming to reveal the contemporary implementation of the tradition. The findings are presented through document analysis and descriptive methods. This article holds signifi-cance as it presents a focused study conducted in Türkiye, examining the tradition of tülöö and related practices among the Kyrgyz people. Notably, the tülöö tradition, widely embraced by the Kyrgyz communi-ty, serves two primary purposes of mitigating and preventing unfavorable circumstances. Through analysis, it has been determined that these practices encompass rituals deeply rooted in significant aspects of Turkish culture, including ancestor veneration, animistic belief systems, and the kamlik tradition. Throughout time, it has been observed that the tradition has incorporated diverse elements and has been transmitted in a manner that aligns with the demands of modern life, undergoing processes of change and adaptation. Undoubtedly, the multifaceted functionality of the practice mentioned has played a significant role. For the continuity of the folkloric structure as a cultural asset, the fulfillment of the aforementioned requirement is imperative. In this context, the functionality of the tradition in various aspects such as psychological, socio-cultural, and religious has led to its application and acceptance within society. Although the study primarily focuses on analyzing the tülöö tradition among the Kyrgyz, it is thought to provide valuable insights for similar research on sacrificial traditions, both bloody and bloodless, in Anatolia and other Turkish regions.

Anahtar Kelimeler

Kyrgyz, tülöö, kan/cıt çıgaruu, kuday ötkörüü, bloody and bloodless sacrifice

Kırgız Kültüründe Kanlı ve Kansız Kurban Geleneği: Tülöö

Öz

Kırgız Türkçesinde dilek, dilek dileme, adak adama, kurban gibi manalarda kullanılan tülöö kavramı dileklerin gerçekleşmesi, kaza, bela ve hastalıklardan korunmak yahut kurtulmak maksadıyla yapılan ve uygulama esnasında kanlı yahut kansız kurbanlar sunulan geleneğin genel adıdır. Tülööden ortaya çıkan tülöö ötkörüü/berüü kavramlarının yanında benzer işlevleri yerine getirmek amacıyla kan çıgaruu/akıtuu, cıt çıgaruu, kudayı, kuday ötkörüü/kıluu, kuday tamak gibi çeşitli kavramlar da bölgesel hususiyetler bazında kullanılmaktadır. Kırgızlar hastalık, bela, kaza gibi olumsuz hususlardan korunmak yahut huzur, mutluluk, güzellik içerisinde yaşamak amacıyla gerçekleştirmiş oldukları pratiklerin pek çoğunu tülöö kavramı içeri-sinde değerlendirir. Bu bağlamda, Kırgızlar Tanrı’ya birtakım istek ve dileklerini bildirmek, ata ruhlarını anmak ve onların rızasını almak gibi çeşitli amaçlar doğrultusunda tülöö aracılığıyla sevdiklerini, akrabala-rını, dostlarını memnun eder, yemekler yedirirler. Tülöö ve diğer adlandırmalarla mevcut olan pratikler temelinde yapılan ritüeller, genelde mazar adı verilen kutsal yerler yahut çeşitli türbe/kümböz ve yatırlara gidilerek gerçekleştirilir. Makale, Kırgız toplumunda tülöö kavramı ve diğer adlarla anılan pratiklerin kavramsal çerçevesini oluşturmayı, söz konusu geleneğin toplum içerisindeki görünümünü irdelemeyi ve geleneğe dair pratikleri ortaya koymayı amaçlamaktadır. Başka bir deyişle çalışma, tülöö geleneğinin günümüz Kırgız toplumundaki yerini ortaya koyarak yapılan pratiklerin hangi amaçlar doğrultusunda ve ne şekilde gerçekleştirildiğini incelemeyi esas edinmiştir. Bu amaçla, çalışmaya ilişkin veriler matbu kaynaklarda mevcut olan araştırmalar ve geleneğin günümüzdeki uygulanma biçimlerini ortaya koyabilmek amacıyla bölgelerde gerçekleştirilen alan araştırmasına dayalı olarak oluşturulmuştur. Çalışma, doküman analizi ve betimsel yöntemler doğrultusunda elde edilen verilerin tespiti ve tahliline yönelik incelemeler yapılarak ortaya konmuştur. Söz konusu makale Türkiye’de, Kırgızların tülöö geleneğini ve benzeri uygulama adlarını irdeleyen spesifik bir çalışma olması dolayısıyla önem arz etmektedir. Kırgızlarda yaygın olarak gerçek-leştirilen tülöö geleneğinin hem olumsuz durumları ortadan kaldırma hem de önleme olmak üzere iki ana işlev ekseninde görünümü dikkat çekmektedir. İnceleme neticesinde mezkûr pratiklerin atalar kültü, animis-tik düşünce tarzı, kamlık geleneği gibi Türk kültürünün önemli hususiyetlerine dayalı olarak uygulanagelen ritüeller olduğu belirlenmiştir. Geleneğin zaman içerisinde farklı içerikleri bünyesine dâhil ettiği, söz konusu hususun da geleneğin değişim ve dönüşüm süreçlerini geçirerek modern yaşamın koşullarına uyum sağlamış bir şekilde aktarılageldiği görülmüştür. Şüphesiz zikredilen hususta pratiğin çeşitli işlevlere sahip oluşu etkili olmuştur. Zira folklorik yapının kültürel bir değer olarak varlığını sürdürmesi için söz konusu ön şartın gerçekleşmesi gerekmektedir. Bu minvalde geleneğin insanların üzerinde psikolojik, sosyal, kültürel, dinî vb. pek çok yönden işlevlere sahip olması toplumda uygulama alanı bulmasına sebep olmuştur. Çalışma her ne kadar Kırgızlarda tülöö geleneğinin incelemesine odaklansa da makalenin kanlı yahut kansız kurban geleneğine ilişkin Anadolu’da ve diğer Türk coğrafyalarında yapılacak benzer çalışmalara katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kırgızlar, tülöö, kan/cıt çıgaruu, kuday ötkörüü, kanlı ve kansız kurban

Kaynakça

• Abdıldayev, A. ve diğer. Manas Eposunun Sözdügü. Bişkek: Adabiyat cana İskusstvo İnstitütü, 2006.
• Abduldayev, E. ve D. İsayev. Kırgız Tilinin Tüşündürmö Sözdügü. Frunze: Mektep Basması, 1969.
• Abramzom, M. Saul. Kırgız Cana Kırgızstan Tarıhı Boyunça Tandalma Emgekter. (çev. S. Mambetaliyev, D. Sulaymakulov, S. Makenov). Bişkek: Soros Fondu, 1999.
• Aça, Mehmet. “Kazak ve Kırgız Türklerinde Defin Sonrası Bazı Uygulamalar ve Aş Verme (Aş Toyu)”. Millî Folklor 11(1999): 24-34.
• Akmataliyev, Amantur. Baba Saltı, Ene Adabi. Bişkek: Bütkül Soyuzduk Caştar Kitep Borboru, 1993.
• Akmataliyev, Abdıldacan ve diğer. Kaada-Salttar Ak Batalar. El Adabiyatı Seriyası 29. Tom. Bişkek: Şam Basması, 2003.
• Arık, Durmuş. “Kırgızlar’da Kurban Fenomeni”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (2005): 157-174.
• Arıkoğlu, Ekrem ve diğer. Kırgızca-Türkçe Sözlük I. Ankara: Bengü Yayınları, 2018.
• Bekki, Selahaddin. “Türk Mitolojisinde Kurban”. Akademik Araştırmalar Dergisi 3 (1996): 16-27.
• Cumakunova, Gülzara. Türkçö-Kırgızça Sözdük. Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları, 2005.
• Cusupov, Keneş. Kırgızdar. Kırgızstan: Soros Fondu, 1995.
• Çeribaş, Mehmet. Kırgız Türklerinde Manasçılık Geleneği ve Manasçılar. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2012.
• Çıblak, Nilgün. “Mersin’de İnanç Merkezlerine Bağlı Kurban Törenleri”. TÜBAR XVII (2005): 155-176.
• Dıykanbayeva, Mayramgül. “Kırgız Türklerinde Ölüm”. Millî Folklor 21 (2009): 89-97.
• Dıykanbayeva, Mayramgül. Kırgızlarda Atalar Kültü. Konya: Kömen Yayınları, 2016.
• Erdem, Mustafa. Kırgız Türkleri Dinî ve Sosyal Hayatı. Ankara: Türk Diyanet Vakfı Yayınları, 2005.
• Ergeş Kızı, Aziza ve Mualla Yıldız. “Geleneksel Kırgız Dini Ölçeği”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 11 (2018): 805-814.
• Günay, Ünver ve Harun Güngör. Başlangıçlarından Günümüze Türklerin Dinî Tarihi. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2003.
• Güngör, Harun. “Geleneksel Türk Dininden Anadolu’ya Taşınanlar”. Yaşayan Eski Türk İnançları Bilgi Şöleni Ankara: Öncü Basımevi, 2007: 1-6.
• İnan, Abdulkadir. Eski Türk Dini Tarihi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1976.
• İnan, Abdulkadir. Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1986.
• Pembeci İ. Barış. (2014). “Kırgızistan Mezar Ziyaretleri”. Folklor/Edebiyat 20 (2014): 101-112.
• Karatayev, Olcabay ve Salaydin Eraliyev. Kırgız Etnografyası Boyunça Sözdük. Bişkek: Biyiktik, 2005.
• Karatayev, Olcabay. Kırgız Etnonimder Sözdügü. Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları, 2003.
• Karıpkulov, A. ve diğer. Manas Enstiklopediyası I-II. Bişkek: Muras, 1995.
• Kiyat, Arzu. Kırgız Halk Hekimliği (Oş Bölgesi). Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları, 2023.
• Kurmangaliyeva Ercilasun, Güljanat. (2017). “Ateist Bir Devlette Yaşayan Din: Sovyet Kırgızistanı’nda Din. Türk Dünyası Araştırmaları 116 (2017): 51-70.
• Light, Nathan. “Kyrgyz Genealogies and Lineages: Histories, Everyday Life and Patriarchal Institutions in Northwestern Kyrgyzstan”. Genealogy 2 (2018): 1-26.
• Mestre, Irène. “The Way to the Pastures: How to Reconcile Community-based Pasture Management with Mobility in Agro-pastoral Systems in the Naryn Province of Kyrgyzstan”. Journal of Depopulation and Rural Development Studies (2018): 1-37.
• Moldokulova, Dinara. Kırgızdardın Salttık Cürüm-Turum Madaniyatı. Bişkek: İ. Arabayev Atındagı Kırgız Mamlekettik Unibersiteti, 2016.
• Ocak, Y. Ahmet. Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1992.
• Orozobayev, Mayrambek. “Kırgızcadaki Pir İnancıyla İlgili Bazı Kelimeler Üzerine”. Bilig 59 (2011): 191-202.
• Polat, Kemal. Beşikten Mezara Kırgız Türklerinde Gelenek ve İnanışlar. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2005.
• Roux, Jean-Paul. Eski Türk Mitolojisi. Ankara: Bilgesu, 2011.
• Sakhı, Cıldız ve Hava Selçuk. “Güney Kazakistan Sosyal Hayatında Türbeler ve Türbelerde Yapılan Ziyaretler”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 103 (2022): 205-225, DOI: https://doi.org/10.34189/hbv.103.010.
• Tanyu, Hikmet. Türklerin Dini Tarihçesi. İstanbul: Türk Kültür Yayını, 1978.
• Ünal, Ali. “Geleneksel Türk Ailesinde Çocuk ve Çocukla İlgili İnanç Felsefesi: Kırgızistan Örneği”. Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi 15 (2015): 9-36, DOI: http://dx.doi.org/10.21560/spcd.49376.
• Yıldız, Naciye. Manas Destanı (W. Radloff) ve Kırgız Kültürü ile İlgili Tespit ve Tahliller. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1995.
• Yıldız, Naciye. “Türk Destanlarında Çocuksuzluk”. Millî Folklor 21 (2009): 77-88.
• Yıldız A, Kübra. Türk Kültüründe Atalar Kültü. Ankara: Gazi Kitabevi, 2020.
• Yudahin, K. K. Kırgız Sözlüğü II (akt. Abdullah Taymas). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1998.