OSMANLI’DA KADIN MEMURELER İÇİN MOTİVASYON UYGULAMALARI: BANK-I OSMANİ-İ ŞAHANE, DERSAADET TELEFON ANONİM ŞİRKETİ OSMANİYESİ VE KADIN BİRİNCİ İŞÇİ TABURU ÜZERİNE BİR İNCELEME

Yıl 2017, Sayı: 29, 339 - 366, 31.12.2017

Hatice Baysal

Öz

Osmanlı’da kadınların memur olarak istihdamı, toplum yapısı ve toplumsal algı dikkate alarak değerlendirilmektedir. Toplumdaki kadın algısı, Tanzimat’a kadar kadınların memur olarak görev almalarına fırsat tanımamıştır. Kadınların memur olarak görev almaları ancak son dönemde mümkün olabilmiştir. Bu dönemde dünyadaki kadın hareketlerinden Osmanlı kadınları da etkilenmiş; dönemin yazılı basınında özellikle kadınlara yönelik yayım yapan dergi ve gazetelerin desteği ve önderliği ile kadınların, eğitim başta olmak üzere çalışma hayatına katılım, sosyal hayata katılım, siyasi haklar gibi alanlardaki talebi dile getirilmiştir. Eğitim alanındaki düzenlemelerle birlikte kızların eğitimi için kadın öğretmen ihtiyacının ortaya çıkmasıyla kadınlar öğretmen olarak; sağlık alanındaki ihtiyaç doğrultusunda da ebe ve hemşire olarak çalışma hayatına adımlarını atmışlardır. Osmanlı kadınları I. Dünya Savaşı yıllarında erkeklerin askerlik hizmeti nedeniyle boş bıraktıkları kadroları doldurmaya başlamışlar, Bank-ı Osmani-i Şahane, Dersaadet Telefon Anonim Şirketi Osmaniyesi, Maliye Nezareti’nde çalışma hayatına dahil olmuşlardır. Osmanlı kadınlarından Müslüman olanlar için bu alanlarda çalışma hayatına dahil olmak biraz daha zor olmuştur.
Kadınların birtakım mücadeleler sonucu katıldıkları bu çalışma ortam ve şartlarının nasıl olduğu yani kadın memurelere yönelik motivasyon uygulamalarının neler olduğu sorusundan hareketle Osmanlı’da yabancıların kurdukları ve işlettikleri Osmanlı Bankası ve Telefon Şirketi ile Birinci Ordu-yu Hümayun yönetimindeki Kadın Birinci İşçi Taburu’ndaki uygulamalar motivasyon odaklı bir yaklaşımla incelenmiştir. Araştırmada buradaki kadın memurelerin çalışma koşulları, çalışma şartları ve ücretleri ile ilgili ayrıntılı bilgilerin yeraldığı yayımlar üzerine betimsel nitelikli bir değerlendirme yapılmıştır. Motivasyon uygulamaları ekonomik, psiko-sosyal, örgütsel ve yönetsel olmak üzere üç kategoride ele alınmıştır. Kadın memureler için öğle yemeği, ara dinlenmeler, ücretli izinler, prim, giyim yardımı, çocuklarına yönelik yardımlar gibi motivasyon araçlarının varlığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Motivasyon, Osmanlı Kadın Memureleri, İnsan Yönetimi, Bank-ı Osmani Şahane, Dersaadet Telefon Anonim Şirketi Osmaniyesi

Kaynakça

• ALİMDAR, Selçuk (2010). Osmanlı Saray Orkestrasından İnsan Kaynakları Uygulamaları, PERYÖN 18. İnsan Yönetimi Kongresi, İstanbul.
• AMMOUR, Laurance ; Lorans Tanatar Baruh (1999). Çalışan Kadından Bir Kesit (1911- 1934): Osmanlı Bankası Kadın Personeli, Tarih ve Toplum, Sayı: 183, (143-150).
• ASLAN, O. Ender (2006). Cumhuriyet ve Kadın Memurlar, Amme İdaresi Dergisi, Cilt:39, Sayı:4, (117-149).
• BALİ, N. Rıfat (1999). Bir Ailenin Öyküsü, Tarih ve Toplum Dergisi, Sayı: 188, (34-45).
• BULUŞ, Abdulkadir (2000). Osmanlı Tekstil Sanayii Hereke Fabrikası, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• BÜLBÜL, Yaşar ve Rahmi Deniz Özbay (2007). Osmanlı İmparatorluğu’nda Teknolojiye Karşı Direncin İktisat Tarihi, İş-Güç Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi, Cilt:9, Sayı:4, (19-41).
• CEYLAN, Ebubekir (2003). Dünya Sistemi Teorisinin Osmanlı Tarihi Çalışmalarına Yansımaları, Türkiye araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt:1, Sayı:1, (81-95).
• ÇAKIR, Serpil (2013). Osmanlı Kadın Hareketi, İstanbul: Metis yayıncılık.
• ELDEM, Ethem (1997). 135 Yıllık Bir Hazine: Osmanlı Bankası Arşivinde Tarihten İzler, İstanbul: Osmanlı Bankası A.Ş.
• ENGİN, Vahdettin (2011). Osmanlı Ticaret ve Sanayi Albümü, İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Yayınları.
• ERDEM, Ekrem (2016). Sanayi Devriminin Ardından Osmanlı Sanayileşme Hamleleri: Sanayi Politikalarının Dinamikleri ve Zaafiyetleri, Erciyes Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, sayı: 48, (17-44).
• EREN, Erol (2007). Örgütsel Davranış ve Yönetim Psikolojisi, 10. Baskı, İstanbul: Beta Yay.
• ERTUĞRUL, Sara (1953). Geçmiş Zaman Olur Ki (Prenses Mevhibe Celalettin’in Hatıraları), İstanbul: M. Sıralar Matbaası.
• FAYOL, Henri (2013). Genel ve Endüstriyel Yönetim, Çev: M. Asım Çolakoğlu, 4. Basım, Yönetim Klasikleri-3, Ankara: Adres Yay.
• GÜLCÜ, E. Ve S. Tunç (2012). Osmanlı Basın Hayatında kadınlar Dünyası Dergisi, Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3(2), (155-176).
• KARAKIŞLA, Yavuz Selim (2001). “Dersaâdet Telefon Anonim Şirket-i Osmâniyesi ve Osmanlı Kadın Telefon Memureleri, -I-” Tarih ve Toplum, Cilt:36, No. 212, (29-37).
• KARAKIŞLA, Yavuz Selim (2014). Osmanlı Kadın Telefon Memureleri (1913-1923), İstanbul: Akıl-Fikir Yayınları.
• KARAKIŞLA, Yavuz Selim (2015). Osmanlı İmparatorluğu’nda Savaş Yılları ve Çalışan Kadınlar- Kadınları Çalıştırma Cemiyeti (1916-1923), İstanbul: İletişim Yay.
• KAYNAK, Muhteşem (1984). Osmanlı Ekonomisinin Dünya Ekonomisine Eklemlenme Sürecinde Osmanlı Demiryollarına Bir Bakış”, Toplumsal Araştırmalar Dergisi, sayı: 5, (66-84).
• KAYNAK, Muhteşem (1985). Osmanlı Demiryolları ve Demiryolu Araç ve Malzemeleri İthalatı, H.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt:3, Sayı: 1-2, (263-273).
• KIRPIK, Cevdet (2016). Osmanlı’da Şehzade Eğitimi, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• KURNAZ, Şefika (1992). Cumhuriyet Öncesinde Türk Kadını (1839-1923), İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• KURNAZ, Şefika (1996). II. Meşrutiyet Döneminde Türk Kadını, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• KURT, Songül K. (2011). Osmanlı Devletinde Kadın Eğitimi- Harem’den Mektebe, İzmir: Yitik Hazine Yayınları.
• KURT, Mustafa, Kemal Demir, Baki Çakır, Kemalettin Kuzucu (2016). “Tiz Fabrikalar Kurula, İdareciler Buluna!: Osmanlı Sanayileşmesi Sürecinde “Modern Yönetim”in İzini Sürmek”, 24. Yönetim ve Organizasyon Kongresi, Sabancı Üniversitesi Yönetim Bilimleri Fakültesi, İstanbul, (467- 472).
• KURT, Mustafa, Serkan Bayraktaroğlu, Kemal Demir (2016). “19. Yüzyılda Osmanlı Devlet Fabrikalarında İnsan Yönetimini Şekillendiren Yasal Çerçeve”, 24. Yönetim ve Organizasyon Kongresi, Sabancı Üniversitesi Yönetim Bilimleri Fakültesi, İstanbul, (450-456).
• KUTBAY, Elif Y. (2012). Batı anadolu’da Hayata Geçirilemeyen Bir Proje: İzmir-Çanakkale Demiryolu, Ege Stratejik Araştırmalar Dergisi, Cilt:3, Sayı: 1, (107-119).
• MARDİN, Şerif (2010). Siyasal ve Sosyal Bilimler, 10. Baskı, İstanbul: İletişim Yay.
• OKTAR, Tiğinçe (1998). Osmanlı Toplumunda Kadının Çalışma Yaşamı (Osmanlı Kadınları Çalıştırma Cemiyet-i İslamiyesi), İstanbul: Bilim Teknik Yayınevi.
• ÖZGER, Yunus (2012). “Osmanlı’da Kadınların Memuriyette İstihdamı Meselesi Ve Sicill-i Ahvâlde Kayıtlı Memurelerin Resmî Hâl Tercümeleri”, History Studies, Volume: 4/1, (419-447).
• ÖZKALP, Enver ve Çiğdem Kırel (2005). Örgütsel Davranış, Eskişehir: Anadolu Üniv. Eğitim, Sağlık ve Bilimsel Araştırma Çalışmaları Vakfı Yayını
• PAMUK, Şevket (2005). Osmanlı- Türkiye İktisadi Tarihi 1500-1914, Beşinci Basım, İstanbul: İletişim Yayınları.
• QUATAERT, Donald (2008). “Tanzimat Döneminde Ekonominin Temel Problemleri”, Tanzimat- Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Ed: Halil İnalcık, Mehmet Seyitdanlıoğlu, Çev: Fatma Acun, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, (729-740).
• ROBBINS, P. Stephen, David A. Decenzo, Mary Coulter (2013). Yönetimin Esasları, 8. Basımdan Çeviri, Çev: Adem Öğüt, Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
• SEYİTDANLIOĞLU, Mehmet (2008). “Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii (1839-1876)”, Tanzimat- Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Ed: Halil İnalcık, Mehmet Seyitdanlıoğlu, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, (711-728).
• SOYLUER, Serdal (2017). Osmanlı Devleti’nde Ağır Sanayi Yatırımlarına Bir Örnek: Yalı Köşkü Demir ve Makine Fabrikası, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, XVIII/2, (1-23).
• ŞİMŞEK, Şerif M., Tahir Akgemci ve Adnan Çelik (2008). Davranış Bilimlerine Giriş ve Örgütlerde Davranış, 6. Basım, Ankara: Gazi Kitabevi.
• TABAKOĞLU, Ahmet (2008). Türkiye İktisat Tarihi, Sekizinci Basım, İstanbul: Dergah Yay.
• TAYLOR, W. Frederick (2013). Bilimsel Yönetimin İlkeleri, Çev: H. Bahadır Akın, 8. Basım, Yönetim Klasikleri-1, Ankara: Adres Yay.
• TINAZ, Pınar (2009). Çalışma Yaşamından Örnek Olaylar, 2. Basım, İstanbul: Beta Basım.
• TOPAL, Mehmet, Erkan Erdemir, Engin Kırlı (2012). “Tanzimat Dönemi Sanayileşme Hareketinin Türkiye’de İşletmecilik Anlayışının Oluşumuna Etkileri, Hereke Fabrikası ve Nizamnamesi”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 25, (37-64).
• TUTAR, Hasan (2013). İşletme & Yönetim Terimleri Ansiklopedik Sözlük, Ankara: Detay yayıncılık.
• WREN, Daniel A. (2005). The History of Management Thought, 5 th Edition, USA: Wiley.