COVID-19 Pandemisinin BİST Turizm Endeksi İşletmelerinin Finansal Performanslarına Etkisinin CRITIC Tabanlı COPRAS ve PROMETHEE Yöntemleri ile İncelenmesi

Yıl 2023, Cilt: 31 Sayı: 58, 249 - 276, 26.10.2023

Hakan Yılmaz , Emre Yakut

https://doi.org/10.17233/sosyoekonomi.2023.04.13

Cited By: 2

Öz

Çalışmada COVID-19’un, BİST Turizm Endeksi işletmelerinin 2018-2021 yılları finansal performanslarına etkisinin, CRITIC Tabanlı COPRAS ve PROMETHEE ile ölçülmesi amaçlanmıştır. COPRAS’ın performans ölçümünde elverişliliği ve Türkiye’de sektör üzerinde yapılan çalışmalarda PROMETHEE’nin kullanımına rastlanamaması nedeniyle çalışmada, ilgili analiz yöntemleri kullanılmıştır. Pandemi etkisinde işletmelerin sıralamaları, Sperman Korelasyon analiziyle ve değişkenlerin Wilcoxon İşaretli Sıralar testiyle istatistiksel açıdan anlamlılığı test edilmiştir. Çalışma sonucunda performans sıralamaları oluşturulmuş, COPRAS sonucunda en yüksek performanslı işletmelerin PKENT, MAALT ve ULAS olduğu ve en düşük performanslı işletmelerin MARTI ve TEKTU olduğu belirlenmiştir. PROMETHEE sonucunda en yüksek performanslı işletmenin MAALT olduğu, en düşük performanslı işletmelerin ise MARTI ve TEKTU olduğu anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

COVID-19, Finansal Performans, Turizm Sektörü, CRITIC, COPRAS, PROMETHEE

Exploring The Impact of the COVID-19 Pandemic on The BIST Tourism Index Businesses Through Employing Critical-Based COPRAS and PROMETHEE Methods

Öz

This study aims to analyse the impact of COVID-19 on the financial performances of BIST tourism index enterprises from 2018 to 2021 utilising Critical-Based COPRAS and PROMETHEE Methods. This study used these methods because, to our knowledge, no study in Türkiye utilises the PROMETHEE approach and the suitability of COPRAS in performance measurement. In this study, the variables' statistical significance was explored using the Wilcoxon Signed rank test, and the rankings of the enterprises affected by the pandemic were tested using the Spearman Correlation method. As a result of the research, performance rankings were established. According to COPRAS, the highest-performing enterprises were PKENT, MAALT, and ULAS, while the lowest-performing enterprises were MARTI and TEKTU. It is understood from the PROMETHEE results that MAALT was the enterprise with the best performance, while MARTI and TEKTU were the two with the lowest performance.

Anahtar Kelimeler

COVID-19, Financial Performance, Tourism Sector, CRITIC, COPRAS, PROMETHEE

Kaynakça

• Abdel-Basset, M. et al. (2021), “Efficient MCDM Model for Evaluating the Performance of Commercial Banks: A Case Study”, Computers, Materials & Continua, 67(3), 2729-2746.
• Acer, A. vd. (2020), “Türkiye’de Faaliyet Gösteren Bireysel Emeklilik Şirketlerinin Performansının Entropi ve COPRAS Yöntemi ile Değerlendirilmesi”, İstanbul Gelişim Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(1), 153-169.
• Ak, Ö.K. vd. (2021), “BIST Banka Endeksinde Yer Alan Mevduat Bankalarının Finansal Performanslarının COPRAS Yöntemiyle Değerlendirilmesi”, ÇAKÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 12(1), 280-305.
• Akyüz, F. vd. (2018), “BİST’de İşlem Gören Kağıt ve Kağıt Ürünleri Basım ve Yayın İşletmelerinin TOPSİS, PROMETHEE ve COPRAS Yöntemleriyle Finansal Performanslarının Belirlenmesi”, Business & Management Studies: An International Journal, 6(3), 293-314.
• Alinezhad, A. & J. Khalili (2019), New Methods and Applications in Multiple Attribute Decision Making (MADM), Switzerland: Springer.
• Anthony, P. et al. (2019), “Financial Performance Evaluation of Seven Indian Chemical Companies”, Decision Making: Applications in Management and Engineering, 2(2), 81-99.
• Apan, M. & A. Öztel (2018), “Ölçek Bazlı Finansal Performansın PROMETHEE Yöntemiyle Belirlenmesi: Farklı Ağırlıklandırma Yöntemlerine Dayalı Karşılaştırmalı Bir Analiz”, İşletme Bilimi Dergisi (JOBS), 6(1), 207-244.
• Apan, M. & A. Öztel (2020), “Girişim Sermayesi Yatırım Ortaklıklarının CRITIC-PROMETHEE Bütünleşik Karar Verme Yöntemi ile Finansal Performans Değerlendirmesi: Borsa İstanbul’da Bir Uygulama”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (63), 54-73.
• Arsu, T. & E. Ayçin (2020), “BIST Lokanta ve Oteller Sektöründeki Turizm İşletmelerinin Finansal Performanslarının MACBETH ve EDAS Yöntemleri ile İncelenmesi”, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, (Özel Sayı), 156-178.
• Bayram, E. (2020), “Katılım Banklarının Finansal Performans Analizi: CRITIC ve PROMETHEE Yaklaşımları”, Balkan Sosyal Bilimler Dergisi, 9(18), 32-38.
• Bilici, N. (2019), “Turizm Sektörünün Finansal Performansının Oran Analizi ve Topsis Yöntemiyle Değerlendirilmesi”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 23(1), 173-194.
• Brans, J.P. & PH. Vincke (1985), “A Preference Ranking Organisation Method (The PROMETHEE Method for Multiple Criteria Decision-Making)”, Management Science, 31(6), 647-656.
• Brans, J.P. et al. (1986), “How to Select and How to Rank Projects: The PROMETHEE Method”, European Journal of Operational Research, (24), 228-238.
• Carter, D. et al. (2022), “The Stock Price Reaction of the COVID-19 Pandemic on the Airline, Hotel and Tourism Industries”, Finance Research Letters, (44), 1-15.
• Çetin, B. & Ö. Kuvat. (2022), “Türkiye’de Ekonomik Göstergeler Açısından Düzey 2 Bölgelerinin Geliştirilmiş ENTROPİ ve CRITIC Temelli COPRAS Yöntemi ile Sıralanması”, Aksaray Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 14(1), 11-36.
• Çilek, A. (2022), “Entegre CRITIC-COPRAS Yaklaşımıyla Covid-19 Salgınının Borsa İstanbul Turizm Endeksinde İşlem Gören Şirketlerin Finansal Performansına Etkisi”, Güncel Turizm Araştırmaları Dergisi, 6(1), 263-281.
• Dağ, S. & B.F. Yıldırım (2015), “PROMTHEE”, içinde: B.F. Yıldırım & E. Önder (eds.), Çok Kriterli Karar Verme Yöntemleri (177-199) (2. Baskı), Bursa: Dora Yayınevi.
• Das, M.C. et al. (2012), “A Framework to Measure Relative Performance of Indian Technical Institutions Using Integrated Fuzzy AHP and COPRAS Methodology”, Socio-Economic Planning Sciences, (46), 230-241.
• Dash, M. (2017), “A Model for Bank Performance Measurement Integrating Multivariate Factor Structure with Multi-Criteria PROMETHEE Methodology”, Asian Journal of Finance & Accounting, 9(1), 310-332.
• Demircioğlu, M. & İ.T. Coşkun (2018), “CRITIC-MOOSRA Yöntemi ve UPS Seçimi Üzerine Bir Uygulama”, Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 27(1), 183-195.
• Doğan, N.Ö. & H. Akbal (2021), “COVID-19’un Akademik Teşvik Etkinliği Üzerindeki Etkisi: Veri Zarflama Analizi ile 2019 ve 2020 Yıllarına İlişkin Bir Karşılaştırma”, Giresun Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 7(3), 469-490.
• Ece, N. (2019), “Türkiye’deki İşletmelerin PROMETHEE Yöntemi ile Finansal Performans-Piyasa Değeri Analizi”, Journal of Accounting, Finance and Auditing Studies, 5(2), 73-87.
• Ecer, F. (2020), Çok Kriterli Karar Verme, Ankara: Seçkin Yayıncılık.
• Eraslan, E. & O. Algün (2005), “İdeal Performans Değerlendirme Formu Tasarımında Analitik Hiyerarşi Yöntemi Yaklaşımı”, Gazi Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Dergisi, 20(1), 95-106.
• Erdoğan, M. & A. Yamaltdinova (2018), “Borsa İstanbul’a Kayıtlı Turizm Şirketlerinin 2011-2015 Dönemi Finansal Performanslarının TOPSİS ile Analizi”, Optimum Ekonomi ve Yönetim Bilimleri Dergisi, 5(1), 19-36.
• Geldermann, J. & N. Lerche (2014), Leitfaden zur Anwendung von Methoden der multikriteriellen Entscheidungsunterstützung-Methode: Promethee, Georg-August Universitaet Göttingen, Lehrstuhl für Produktion und Logistik, (1-68).
• Genç, T. (2013), “PROMETHEE Yöntemi ve GAIA Düzlemi”, Afyon Kocatepe Üniversitesi İİBF Dergisi, 15(1), 133-154.
• Gezen, A. & S. Özcan (2022), “Covid-19’un Finansal Sıkıntı Üzerine Etkisi: Bist Turizm Endeksi Uygulaması”, İşletme Araştırmaları Dergisi, 14(1), 483-496.
• Güngör, H.Y. & İ. Çemberlitaş (2022), “Ekonomik, Siyasi Faktörler ve COVID-19’un Turizm Firmalarının Finansal Performanslarına Etkisi”, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (29), 122-143.
• Kaklauskas, A. et al. (2010), “Model for a Complex Analysis of Intelligent Built Environment”, Automation in Construction, (19), 326-340.
• Kalaycı, Ş. (2010), SPSS Uygulamalı Çok Değişkenli İstatistik Teknikleri, Ankara: Asil Yayın Dağıtım.
• KAP Kamu Aydınlatma Platformu (2022), <https://www.kap.org.tr/tr/Sektorler>, 17.10.2022.
• Karamahmutoğlu, M.K. (2022), “COVID-19’un Ulaştırma ve Turizm İşletmelerinin Finansal Performansına Etkisi: Borsa İstanbul (BİST)’da Bir Uygulama”, Muhasebe ve Denetime Bakış, (65), 65-88.
• Kaya, A. & A. Coşkun (2016), “VZA ile İşletmelerde Etkinliğin Ölçülmesi: BİST Gıda, İçki ve Tütün Sektöründe Bir Uygulama”, Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, IX(I), 231-242.
• Kaya, A. & Ü. Gülhan (2010), “Küresel Finansal Krizin İşletmelerin Etkinlik ve Performans Düzeylerine Etkileri: 2008 Finansal Kriz Örneği”, Ekonometri ve İstatistik Dergisi, (11), 1759-61-89.
• Kılıç, Y. (2020), “Borsa İstanbul’da COVID-19 (Koronavirüs) Etkisi”, Journal of Emerging Economies and Policy, 5(1), 66-77.
• Kiracı, K. & M. Bakır (2019), “CRITIC Temelli EDAS Yöntemi ile Havayolu İşletmelerinde Performans Ölçümü Uygulaması”, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (35), 157-174.
• Konak, F. & S.A. Civelek (2021), “Veri Zarflama Analizi ve Topsis Yöntemi ile Finansal Performans Değerlendirmesi: BİST Teknoloji Endeksi Uygulaması”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 10(4), 3110-3131.
• Kurt, R. vd. (2021), “Türkiye Orman Endüstri Sektörü Altında Faaliyet Gösteren Kağıt, Orman ve Mobilya Firmalarının Finansal Performanslarının Entropi Temelli PROMETHEE Yöntemiyle Analizi”, Bartın Orman Fakültesi Dergisi, 23(2), 545-554.
• Mahad, N.F. et al. (2021), “An Integrated DEA and PROMETHEE II Method for Complete Ranking: An Application in Life-Insurance Sector”, International Journal of Academic Research in Business and Social Sciences, 11(10), 982-992.
• Mutlu, S. vd. (2022), “CRITIC tabanlı PROMETHEE Yöntemiyle Akademik Başarı Sıralama Uygulaması”, GUFBD/GUJS, 12(2), 649-663.
• Mwamwaja, E.E. & S. Mlozi (2020), “An Assessment of the Impact of COVID-19 Pandemic in the Tourism Sector in Tanzania”, International Tourism and Hospitality Journal, 3(4), 1-15.
• Özcan, M. (2021), “COVID-19 Pandemisinin Turizm ve Ulaştırma İşletmelerinin Finansal Performansına Etkisi”, Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, 17(Özel Sayı), 3542-3567.
• Özçalık, S.G. & B.S. Eren (2022), “COVID-19 (Koronavirüs) Pandemisinin Turizm Endeksleri Üzerindeki Etkisi: Bir Olay Çalışması”, Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20(1), 136-150.
• Özdağoğlu, A. (2013), “İmalat İşletmeleri İçin Eksantrik Pres Alternatiflerinin COPRAS Yöntemi ile Karşılaştırılması”, Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Elektronik Dergisi, (8), 1-22.
• Özdamar, K. (2004), Paket Programlar ile İstatistiksel Veri Analizi, Eskişehir: Kaan Kitabevi.
• Özer, K. & O. Saygın (2022), “Katılım Bankacılığının Finansal Performans Analizi: Türkiye Uygulaması”, Ekonomi, Politika &Finansal Araştırmalar Dergisi, 7(1), 257-273.
• Öztel, A. & E. Şenkal (2020), “Perakende Sektöründe Entropi temelli COPRAS yöntemi ile Finansal Başarı Ölçümü: Carrefoursa Örneği”, Yönetim, Ekonomi, Edebiyat, İslami ve Politik Bilimler Dergisi, 5(1), 8-24.
• Paksoy, S. (2017), Çok Kriterli Karar Vermede Güncel Yaklaşımlar, (1. Baskı), Adana: Karahan Kitabevi.
• Pala, O. (2021), “BİST Turizm Endeksinde Yer Alan Firmaların CILOS ve MAIRCA Tabanlı Finansal Performans Analizi”, Abant Sosyal Bilimler Dergisi, 21(2), 163-185.
• Süslü, C. vd. (2019), “Turizm Şirketlerinin Finansal Performanslarının Değerlendirilmesi: Türkiye Örneği”, Gastroia: Journal of Gastronomy and Travel Research, 3(4), 847-860.
• Şenol, Z. & A. Ulutaş (2018), “Muhasebe Temelli Performans Ölçümleri ile Piyasa Temelli Performans Ölçümlerinin CRITIC ve ARAS Yöntemleriyle Değerlendirilmesi”, Finans Politik & Ekonomik Yorumlar Dergisi, (641), 83-102.
• Temür, A.S. (2022), “Borsa İstanbul Turizm Endeksi (XTRZM) Firmalarının Entropi Temelli Aras, Copras ve Topsis Yöntemleri ile Finansal Performans Analizi”, Verimlilik Dergisi, (2), 182-210.
• Toprak, M.S. & M. Çanakçıoğlu (2019), “Banka Performansının Entropi ve Copras Yöntemi ile Değerlendirilmesi: Türk Bankacılık Sektörü Üzerine Bir Araştırma”, Mali Çözüm, 29(154), 107-132.
• TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu (2021), Turizm İstatistikleri, <https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Turizm-Istatistikleri-IV.Ceyrek:-Ekim-Aralik-ve-Yillik,-2020-37438>, 25.05.2023.
• TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu (2022), Turizm İstatistikleri, <https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Turizm-Istatistikleri-IV.Ceyrek:-Ekim-Aralik-ve-Yillik,-2021-45785>, 25.05.2023
• TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu (2023), Turizm İstatistikleri, <https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Turizm-Istatistikleri-IV.Ceyrek:-Ekim-Aralik-ve-Yillik,-2022-49606>, 25.05.2023
• TÜRSAB Türkiye Seyahat Acentaları Birliği (2022), <https://www.tursab.org.tr/>, 13.12.2022.
• UNWTO United Nations The World Tourism Organization (2020), <https://www.unwto.org/>, 24.05.2023.
• Uygurtürk H. & T. Korkmaz (2012), “Finansal Performansın TOPSIS Çok Kriterli Karar Verme Yöntemi ile Belirlenmesi: Ana Metal Sanayi İşletmeleri Üzerine Bir Uygulama”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, 7(2), 95-115.
• WHO World Health Organization (2022), WHO Coronavirus Disease (COVID-19) Pandemic Dashboard, <https://www.who.int/>, 21.11.2022.
• Zeytinoğlu, E. & Ş. Önder (2023), “Covid-19 Pandemisinin Kurumsal Yönetim ve Finansal Performans Üzerindeki Etkisi: BIST 100 Endeksinde Bir Uygulama”, The Journal of International Scientific Researches, 8(1), 95-106.