Türkiye’de Serbest Liman Kentlerindeki Kamu Yatırımlarının ve Mali Teşviklerin Yerel Düzeydeki Ekonomik Büyüme Dinamikleri Üzerine Etkileri

Yıl 2024, Cilt: 32 Sayı: 60, 405 - 426, 28.04.2024

Deniz Abukan , Cem Akın , Esra Doğan

https://doi.org/10.17233/sosyoekonomi.2024.02.19

Öz

Çalışmada, 2006-2019 döneminde Türkiye’deki serbest bölgesi ve deniz limanı olan 11 kentte; yerel düzeyde ekonomik büyüme dinamikleri olarak kamu yatırımları ve mali teşvik uygulamaları incelenmektedir. Bu durum sadece ilişkisel bağlamda değil; yatırım harcamalarının, teşvik sistemindeki yatırımları destekleyici ve tamamlayıcı bağlamı da dikkate alınarak ortaya koyulmaktadır. 11 adet serbest liman kenti (Adana, Antalya, Bursa, İzmir, İstanbul, Kocaeli, Mersin, Rize, Samsun, Tekirdağ, Trabzon) için karşılaştırmalı ampirik bir analiz uygulanmaktadır. Liman kentlerinin tarihsel süreçte piyasa ilişkilerinin (işleyiş, işlem ve mekanizma olarak) merkezinde olmasından hareketle çalışmada serbest bölgesi ile deniz limanı olan kentler özellikle seçilmiştir. Böylece, çok kriterli karar verme yöntemlerinden olan COPRAS aracılığıyla uygulanan ampirik analizde, 11 adet serbest liman kenti özelinde, kamu yatırımları ve mali teşvikler ile yerel düzeydeki ekonomik büyüme arasındaki ilişkiye dair mevcut durum saptaması yapılmaktadır. Bulgular sonucunda Türkiye’deki serbest liman kentlerinin büyüme için yüksek potansiyellerinin olması beklenirken, bunun genel olarak yerel düzeyde geçerli olmadığı saptanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Serbest Bölgeler, Liman Kentleri, Kamu Yatırımları, Mali Teşvikler, COPRAS

The Effects of Public Investments and Fiscal Incentives in Free Port Cities on Economic Growth Dynamics at Local Level in Türkiye

Öz

In the study, from 2006 to 2019, in 11 cities with free zones and seaports in Türkiye, public investments and fiscal incentives were examined as economic growth dynamics at the local level. This is not only in a relational context; It is also put forward by considering the supportive and complementary context of investment expenditures to investments in the incentive system. A comparative empirical analysis is applied for 11 free port cities (Adana, Antalya, Bursa, İzmir, İstanbul, Kocaeli, Mersin, Rize, Samsun, Tekirdağ, Trabzon). Because port cities are at the centre of market relations (as functioning, processing, and mechanism) in the historical process, cities with free zones and seaports were specially selected for the study. Thus, in the empirical analysis applied through COPRAS, one of the multi-criteria decision-making methods, the current situation regarding the relationship between public investments and financial incentives and economic growth at the local level is determined in 11 free port cities. As a result of the findings, it was determined that while free port cities in Türkiye are expected to have a high growth potential, this is generally not valid at the local level.

Anahtar Kelimeler

Free Zones, Port Cities, Public Investments, Fiscal Incentives, COPRAS

Kaynakça

• Acar, S. & D. Gültekin-Karakaş (2017), “Dünyada ve Türkiye’de Serbest Bölgeler”, Marmara İktisat Dergisi, 1(1), 21-35.
• Akan, Y. & İ. Arslan (2008), “Türkiye’de Sektörel Yatırım Teşvik Belgeleri ile İstihdam Analizi: Doğu Anadolu Bölgesi Üzerine Bir Uygulama 1980-2006”, Çalışma ve Toplum Dergisi, 1(16), 107-119.
• Atakişi, A. (2012), “Bölgesel Farklılıkların Oluşumu: Yeni Ekonomik Coğrafya Yaklaşımı”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 62(2), 153-175.
• Ay, H.M. (2005), “Yatırım Teşviklerinin Sabit Sermaye Yatırımları Üzerindeki Etkisi”, Selçuk Üniversitesi Karaman İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 5(2), 176-184.
• Aybarç, S. vd. (2019), “Türkiye'de Turizme Yönelik Kamu Teşvik Politikaları Çerçevesinde İllerin Etkinlik Analizi”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 14(1), 129-148.
• Ballı, E. (2015), “Modernleşme Çağında Karadeniz’de Bir Liman Kenti: Bartın”, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 5(12), 510-541.
• Baykul, A. vd. (2019), “Bölgesel Kalkınma Politikası Aracı Olarak Kamu Yatırımları ve Teşvikler: Türkiye’de Düzey 2 Bölgeleri Üzerine Bir Etkinlik Analizi”, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 7(16), 652-669.
• Buyrukoğlu, S. & M.H. Şimşek (2022), “Türkiye’de Vergi Planlaması Aracı Olarak Serbest Bölgeler”, Gümrük Ticaret Dergisi, 9(29), 58-75.
• Çetinkaya, Ö. & N.B. Belkıs (2014), “Serbest Bölgeler ve Ekonomik İşlevleri Yönüyle Değerlendirilmesi”, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7(2), 53-70.
• Değer, M.K. & M. Recepoğlu (2018), “Yerel Ekonomik Büyümede Devletin Rolü: Kamu Yatırım Harcamaları mı Yoksa Yatırım Teşvikleri mi?”, Çağdaş Yerel Yönetimler Dergisi, 27(1), 1-22.
• Değer, M.K. & M.A. Doğanay (2015), “Ekonomik Büyüme Üzerinde Altyapı Yatırımlarının Etkisi: Ülke Grupları İçin Panel Veri Analizleri (1994-2013)”, PARDOKS Ekonomi, Sosyoloji ve Politika Dergisi, 11(2), 63-82.
• Doğan, E. (2018), “Bölgesel Nitelikli Yatırım Teşviklerine Yönelik Temel Mantık ve Mekansal Otokorelasyon Yöntemi ile Bir Değerlendirme”, Maliye Araştırmaları Dergisi, 4(3), 141-158.
• Ekinci, F. & Ş. Yüce (2019), “Yatırımlarda Vergisel Teşvikler: Güneydoğu Anadolu Bölgesi Değerlendirmesi Şırnak İli Örneği”, Sakarya İktisat Dergisi, 8(4), 311-330.
• Ercan, F. (1996), “Kriz ve Yeniden Yapılanma Sürecinde Dünya Kentleri ve Uluslararası Kentler: İstanbul”, Toplum ve Bilim Dergisi, 71(Kış), 61-96.
• Erden, L. & H. Karaçay-Çakmak (2005), “Türkiye'de Yerel Kalkınma E-Devletin Rolü: Bir Yöresel Panel Veri Analizi”, HÜ İİBF Dergisi, 23(2), 13-32.
• Eser, E. (2011), “Türkiye’de Uygulanan Yatırım Teşvik Sistemleri ve Mevcut Sistemin Yapısına Yönelik Öneriler”, Uzmanlık Tezi, Ankara: T.C. Başbakanlık DPT Müsteşarlığı İktisadi Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü, Nisan Yayın No: 2822.
• Gerni, C. vd. (2009), Türkiye’de Kentsel Ekonomik Büyüme: Yatay-Kesit Analizler”, İktisat İşletme ve Finans Dergisi, 24(282), 54-81.
• Gerni, C. vd. (2015), “Bölgesel Dengesizliklerin Giderilmesinde Yatırım Teşviklerinin Rolü ve Başarı Kriteri Olarak Yakınsama Analizleri: Türkiye Örneği”, içinde: 2015 International Conference On Eurasian Economies, İstanbul: Eurasian Economists Association, 311-320.
• Gülmez, M. & İ. Noyan-Yalman (2010), “Yatırım Teşviklerinin Bölgesel Kalkınmaya Etkileri: Sivas İli Örneği”, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 24(2), 235-257.
• Gümüş, E. (2007), “Serbest Bölgelerde Vergi Uygulamalarının Değerlendirilmesi”, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 21(1), 47-60.
• Gürler-Hazman, G. & N. Karakuş-Büyükben (2020), “Vergi Teşviklerinin Yerel Ekonomik Büyüme ve İstihdam Üzerindeki Etkisi: TR33 Bölge Açısından Değerlendirme”, Maliye Dergisi, 179, 186-212.
• Haspolat, E. (2016), “Bir Liman Kentinin Siyasal Dönüşümü: Dünden Bugüne Samsun”, içinde: D. Yıldırım & E. Haspolat (ed.), Değişen Karadeniz’i Anlamak, Ankara: Phoenix Yayınevi.
• İncekara, A. & B. Kılınç-Savrul (2011), “Bölgesel Kalkınma Politikaları ve Türkiye Açısından Bir Değerlendirme”, Journal of Economy Culture and Society, 44, 91-132.
• Kara, M.A. & S. Taş (2012), “Ulaştırma ve Haberleşme Altyapısının Bölgesel Kalkınmaya Katkısı ve Türkiye Üzerine Bir Uygulama”, Maliye Dergisi, 163, 468-480.
• Karaçay-Çakmak, H. & L. Erden (2004), “Yeni Bölgesel Kalkınma Yaklaşımları ve Kamu Destekleme Politikaları: Türkiye’den Bölgesel Panel Veri Setiyle Ampirik Bir Analiz”, Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 6(3), 77-96.
• KB (2012), Dünyada ve Türkiye'de Kamu-Özel İşbirliği Uygulamalarına İlişkin Gelişmeler, Ankara: T.C. Kalkınma Bakanlığı.
• KB (2018a). Teşvik Uygulamalarında Etkinlik Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara: T.C. Kalkınma Bakanlığı.
• KB (2018b), Yatırım Politikaları ve Öncelikleri Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara: T.C. Kalkınma Bakanlığı.
• Keskin, N.E. & M. Yaman (2016), “Tekelden Sonra Samsun”, içinde: D. Yıldırım & E. Haspolat (ed.), Değişen Karadeniz’i Anlamak, Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Kocaman, Ç. (2007), “Serbest Bölgelerin Makro Ekonomik Etkilerinin Değerlendirilmesi: Türkiye Örneği”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 56(3), 99-135.
• Makal, D. & M.A. Yüzer (2022), “Serbest Bölgelerin Yer Seçimini Etkileyen Dinamiklerin Belirlenmesi: Mersin Serbest Bölgesi Üzerine Bir Değerlendirmesi”, İdealkent Dergisi, 14(Bölgesel Çalışmalar Özel Sayısı), 184-220.
• Mutlu-Kesici, E. & G. Başer (2020), “Turizm Yatırım Teşvikleri Çerçevesinde Antalya”, Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, 31(3), 264-275.
• Öz, E. & S. Buyrukoğlu (2015), “Osmanlı Döneminden Günümüze Türkiye’de Uygulanan Yatırım Teşvik Politikaları ve Etkinliği”, Gümrük ve Ticaret Dergisi, 6, 35-59.
• Öztürk, L. vd. (2009), “Kentsel Ekonomik Büyümede Serbest Bölgeler: Politik veya Ekonomik Tercih Mi?”, Atatürk Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Dergisi, 23(1), 363-377.
• Podvezko, V. (2011), “The Comparative Analysis of MCDA Methods SAW and COPRAS”, Engineering Economics, 22(2), 134-146.
• Recepoğlu, M. & M.K. Değer (2016), “Türkiye’de Bölgesel Yatırım Teşviklerinin Bölgesel Ekonomik Büyüme Üzerine Etkisi: Düzey 2 Bölgeleri Üzerine Panel Veri Analizleri (2004-2011)”, Kastamonu Üniversitesi İİBF Dergisi, 14, 6-21.
• Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı (2019), İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması Sege-2017, <https://www.sanayi.gov.tr/merkez-birimi/b94224510b7b/sege/2017-il>, 30.04.2021.
• Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı (2021), Yatırım Teşvik Uygulamaları, <https://www.sanayi.gov.tr/destek-ve-tesvikler/yatirim-tesvik-sistemleri/md0103011615>, 30.04.2021.
• Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı (2021), Yatırım Teşvik Verisi (2001-2021), <https://sanayi.gov.tr/istatistikler/yatirim-istatistikleri/mi1304021615>, 30.04.2021.
• Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı (2021), Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar, <https://www.sanayi.gov.tr/mevzuat/diger/mc0403018201>, 30.04.2021.
• Sevinç, H. vd. (2016), “Yatırım Teşvik Politikalarının Bölgesel Belirleyicilerine Yönelik Bir Analiz: Türkiye Örneği”, Çankırı Karatekin Üniversitesi İİBF Dergisi, 6(1), 525-556.
• Şahin, M. & Ö. Uysal (2011), “Bölgesel Kalkınma Çerçevesinde Yatırım Teşviklerinin Shift-Share Analizi”, Maliye Dergisi, 160, 111-138.
• Tezel, M. (2014), “Türkiye'de 1980-2010 Yılları Arasında Yatırımlara Sağlanan Teşviklerin İBBS Çerçevesinde Bölgesel ve Sektörel Dağılımı ve Bölgesel Gelişme Farkları ile İlişkisi”, içinde: M.N. Bozdoğan (ed.), Türkiye’de Bölgesel Kalkınma ve Teşvik Politikaları (289-340), Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
• TÜRKONFED (2017), Kent Bölge: Yerel Yönetimde Yeni Dinamikler Türkiye’nin Kentlerinden Kentlerin Türkiyesi’ne, İstanbul: SİS CB Basımevi Matbaacılık Ltd. Şti.
• TÜRKONFED (2019), Kent Bölge: Yerel Yönetimde Yeni Dinamikler Türkiye’nin Kentlerinden Kentlerin Türkiyesi’ne, İstanbul: Türk Girişim ve İş Dünyası Konfederasyonu ve İstanbul Politikalar Merkezi Resmi Yayını.
• Üçışık, S. (1998), “Türkiye’de Serbest Bölgeler”, Marmara Coğrafya Dergisi, 2, 243-254.
• Ünlü, T.S. (2009), Bir İskeleden Liman Kentine Doğu Akdeniz’in Önemli Bir Limanı Olarak 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Mersin’de Mekânsal Gelişim, Ankara: TMMOB Şehir Plancıları Yayını, 3-4.
• Ünlü, T.S. (2020), “19. Yüzyılda Doğu Akdeniz Liman Kentinin Yapısı”, Planlama Dergisi, 30(1), 1-14.
• Ürkmez, N. (2016), Doğu Akdeniz'de Bir Liman Kenti: İskenderun (1914-1919), Ankara: Pegem Akademi.
• Üzümcü, A. vd. (2018), “Türkiye’de Yatırım Teşviklerinin 2010-2017 Döneminde Gelişimi: 26 Düzey 2 Bölgesi Üzerine Bir İnceleme”, içinde: IV. International Caucasus, Central Asia Foreign Trade And Logistics Congress Proceeding Book (1103-1120).
• Yavan, N. (2012), “Türkiye’de Yatırım Teşviklerinin Bölgesel Belirleyicileri: Mekânsal ve İstatistiksel Bir Analiz”, Coğrafi Bilimler Dergisi, 10(1), 9-38.
• Yavuzdurmaz, A. & M. Karadağ (2014), “Türkiye’de Bölgesel Kamu Yatırım Politikalarını Etkileyen Temel Faktörler”, Ege Akademik Bakış Dergisi, 14(4), 619-660.
• Yılmaz, Y. (2021), “Serbest Bölgelerin Olumlu ve Olumsuz Yönleri ile Vergisel Boyutunun Değerlendirilmesi”, Vergi Raporu Dergisi, 265, 61-77.
• Zavadskas, E.K. & A. Kaklauskas (1996), Multicriteria Evaluation of Building (Pastatų Sistemotechninis Ivertinimas), Vilnius: Technika.