ERZURUM/ŞENKAYA PETROGLİFLERİNDEKİ AT/GEYİK VE GÜNEŞ KURSU

Yıl 2016, Sayı: 39, 371 - 390, 10.06.2016

Oktay Özgül

https://doi.org/10.21563/sutad.186996

Cited By: 2

Öz

Tarihin erken çağlarından itibaren kaya resimleri ya da petroglifler, kaya yüzeylerine veya mağara duvarlarına yapılmıştır. Bunlardan bazıları dövme ve kazıma tekniği ile yapılırken, bazıları da çizme ve boyama tekniği ile yapılmışlardır. Kaya resimlerinde insanlar, kendi inançlarını, ekonomik yapılarını, toplumsal olaylara bakış açılarını, mistik düşüncelerini ve günlük hayattaki işleriyle ilgili olan betimsel öğelere yer vermişlerdir. Yazılı kültürün ilk aşamasını oluşturan petrogliflere ve damgalara Türk kültürünün hâkim olduğu hemen bütün coğrafyalarda rastlamak mümkündür. Moğolistan’dan başlayıp Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Doğu Avrupa, Kafkaslar, Anadolu, İran vb. tarih boyunca Türklerin yayılmış olduğu coğrafyalarda sıkça karşılaşılan kaya üstü resimler, bilim adamları arasında sıkça tartışılan konular arasındadır. Birbirinden binlerce km. uzaklıkta ve farklı coğrafyalarda ortaya çıkan bu petrogliflerde ve damgalarda üslup birliği, yapım tekniği ve yapıldığı yerler bakımından büyük bir benzerlik hâkimdir. Bu benzerlik bize, kaya resimlerinin aynı kökten geldiğini, aynı kültür dairesinden çıktıklarını ve farklı coğrafyalara çeşitli göç yollarıyla ulaştıklarını göstermektedir. Yazılı dönemden önceki insanların yaşayışları ve toplumsal durumları hakkında oldukça önemli veriler sağlayan petroglifler, adeta o devrin bir nevi iletişim aracı olmuşlardır. Anadolu bozkırının giriş kapısı olan Doğu Anadolu Bölgesi ve Erzurum, kaya resimleri bakımından Türkiye’nin zengin bir bölgesini oluşturmaktadır. Anadolu Türklüğünün yazısız dönemden önceki zamanlara ışık tutabilecek bu kaya üstü tasvirler ve bunların yorumlanışıyla Anadolu ile Orta Asya arasındaki var olan tarihi, kültürel bağların daha da eskiye gideceği düşünülmektedir. Bölgemizde daha önce çalışmaları yapılan Karayazı Cunni Mağarası, Oltu ve Şenkaya’da yeni tespiti yapılan kaya üstü panoları, yazısız devirlerden önceki ve sonraki Anadolu Türk Kültür tarihi hakkında çeşitli bilgiler verecek özellikler taşımaktadırlar. Bölgede yapılacak kapsamlı yüzey araştırmaları ve çalışmalar sayesinde konunun daha iyi aydınlatılacağını düşünmekteyiz.

Anahtar Kelimeler

Orta Asya, Erzurum, Şenkaya Petroglif, Damga

ERZURUM /ŞENKAYA PETROGLYPHS IN THE HORSE/DEER AND SUN DISK

Öz

Since the dawn of history, early rockpaintings or petroglyphs were made on rock faces or walls of the caves. While some of them were done witht tattoos and carving technique, some of them were made by drawing and painting techniques. With rock paintings, people placed descriptive elements for their beliefs, economic structures, social events, perspectives, thoughts, and daily life of mystical affairs. Petroglyphs and stamps that create the first phase of the written culture can be found in almost all regions where Turkish culture is dominant. Starting from Mongolia, Kazakhstan, Kyrgyzstan, Uzbekistan, Eastern Europe, the Caucasus, Anatolia, Iran and so on, the rockpaintings are frequently encountered in the regions where Turks geographically spread over throughout history, and among the issues debated among scientists. Unity of style of petroglyphs and stamping appearing from thousands of miles and from different regions to each other dominated by a great similarity in terms of construction technique and places .This similarity shows us that the rock paintings are from the same root, the same culture, and it has reached a variety of different geographies of migration routes. The petroglyphs which provide us with important data about people lived in pre-writing period and their communal activities had infact been a communication device for that period. Erzurum, the gateway to the Anatolian steppe, and Eastern Anatolia of Turkey, is a region rich in in terms of rockpaintings. These rock paintings and their interpretations may shed light on the Anatolian Turkishnessin unwritten times leading to have historical, cultural ties existed already between Anatolia and Central Asia. In our region, previously studied Karayazi Cunni cave and newly fixed rock above boards at Oltu and Şenkaya have pecularities that may reveal a variety of information about the history of Anatolia before and after unwritten periods. Thanks to the extensive surveys and studies in the region we believe the issue will be better explained. •

Anahtar Kelimeler

Middle Asia, Erzurum, Şenkaya, Petroglyphs, brand

Kaynakça

• AKSOY, Mustafa (1998, Ekim), ‚Türklerde At Kültürü Ve Kımız‛, Türk Dünyası Tarih Dergisi, İstanbul, 38-44.
• AMANJOLOV, Altay S. (2003), İstoriya i Teoriya Drevnetyurkskogo Pis’ma, Almatı.
• ANATİ Emmanuel, 2004), ‚Introducing the World Archives of Rock Art (WARA): 50.000 years of visual arts‛ XXI Valcamonica Symposium , Capo di Ponte, Edizioni del Centro, pp. 51-69.
• ALOK, Ersin (1988), Anadolu’da Kayaüstü Resimleri, İstanbul.
• ATALAY, İbrahim (1992), Türkiye Coğrafyası, İstanbul.
• BELLİ, Oktay (2004), ‚Türk Dünyası’ndaki Taş Balbal ve İnsan Biçimli Heykellerin Anadolu’daki İzleri.‛, Türk Kültürü, Atatürk Üniversitesi, 85-108.
• BİNGÖL, Akın (2002), ‚Karayazı’da Tarihi ve Arkeolojik Araştırmalar‛, A. Ü. Fen‐Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi‐2/28‐29, Erzurum, 173‐190.
• CAFEROĞLU, Ahmet (1953), ‚Türk Onomastiğinde At Kültü‛, Türkiyat Mecmuası, c. X, İstanbul, 201- 212.
• CEYLAN, Alpaslan (2002), ‚Anadolu ‘da ki İlk Türk Yerleşmelerinden Cunni Mağarası” Türkler Ansk., c. VI, Ankara. 425-429.
• CEYLAN, Alpaslan (2001), Sarıkamış Tarihi ve Arkeolojik Araştırmalar, Erzurum,
• CEYLAN, Alpaslan (2004), ‚Erzurum ve Çevresindeki Türk Yerleşmeleri ‛Türk Kültürü, Atatürk Üniversitesi Yay., Erzurum, 21-51.
• CEYLAN, Alpaslan (2006), ‚Doğu Anadolu’da İlk Türk İzleri” XV. Türk Tarih Kongresi Ankara, 1-15.
• CEYLAN, Alpaslan (2008), ‚Doğu Anadolu’da Kaya Resimlerinin Türk Tarihi Açısından Önemi‛, Bilim ve Ütopya, S.163, 26-35.
• CEYLAN, Alpaslan (2008a), Doğu Anadolu Araştırmaları Erzurum-Erzincan-Kars-Iğdır 1998-2008, Erzurum.
• CEYLAN, Alpaslan (2008b), Kağızman’da Tarihi ve Arkeolojik Araştırmalar‛, Kafkas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1/I, Kars, 75-81.
• CEYLAN, Alpaslan-Bingöl, Akın- Topaloğlu, Yasin (2008), ‚2006 Yılı Erzincan, Erzurum, Kars ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları‛ 25. Araştırma Sonuçları Toplantısı, c. III, Ankara, 12-149.
• CEYLAN, Alpaslan (2015, Güz), ‚Çıldır Başköy Kaya Resimleri‛, Ardahan Üniversitesi İnsani Bilimler Ve Edebiyat Fakültesi Dergisi, 2 /7-29.
• CEYLAN, Alpaslan (2016) ‚Türk Dünyasından Yeni Kaya Resimleri‛ TTK, Baskıda
• ÇAY, Abdulhaluk (1983), ‚Anadolu’da Türk Damgası‛, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Dergisi, Ankara.
• ÇORUHLU, Yaşar (1997), ‚Türk Sanatında Av Sembolizmi‛, Arkeoloji Sanat, c.V,76 :13-25.
• ÇORUHLU, Yaşar (1995), Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi, İstanbul,
• ÇORUHLU, Yaşar (2002). ‚Göktürk Sanatı‛, Türkler, Cilt IV, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s. 91-99.
• ÇORUHLU, Yaşar (2006), Türk Mitolojisinin Ana Hatları, İstanbul.
• ÇORUHLU, Yaşar (2007), Erken Devir Türk Sanatı, İstanbul.
• ÇORUHLU, Yaşar (2012), ‚Arkeolojik Kazı Sonuçlarına Göre Türklerde Mezarlara At Gömme Geleneği‛ Atatürk Kültür Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu, Tarih Ve Medeniyetler Tarihi Bildiriler Volume I Ankara, 1051-701.
• DEMİR, Necati (2009), ‚Türk Tarihinin ve Kültürünün Kaynağı Olarak Kaya Üzeri Resimler (Petroglifler) Ve Yazılar‛.,Zeitschriftfürdie Welt der Türken, ZfWTVol. 1/1.5-19.
• DOĞAN, İsmail (2000), ‚Runik Yazının Gelişim Coğrafyası ve Yayılma Sahası‛. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, Belleten, 151-173.
• DURMUŞ, İlhami (1993), İskitler (Sakalar), Ankara.
• DURMUŞ, İlhami (2009). Bilge Kağan, Köl Tigin ve Bilge Tonyukuk, Ankara.
• ENVEROĞLU, İlham, (2005), Çağdaş Azerbaycan Resim Sanatında Eski Türk Damgalarının Etkisi, Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
• ERİNÇ, Sırrı (1953), Doğu Anadolu Coğrafyası, İstanbul.
• ERİNÇ, Sırrı (1969), Klimatoloji ve Metodları, İstanbul Üniversitesi.
• ESİN, Emel (2006), Türklerde Maddi Kültürün Oluşumu, İstanbul.
• GÖMEÇ, Sadettin Yağmur (2011), Şamanizm Ve Eski Türk Dini Ankara
• GUMİLEV, Lev (1999), Eski Türkler (Ahsen Batur), İstanbul.
• GÜNAŞDI, Yavuz (2007) Erzurum-Şenkaya’da Tarihi ve Arkeolojik Araştırmalar, Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• GRAÇ. A. D. (1973), Voprosı Datirovski Semantiki Drevnetyurkski Tamgoobraznıh İzobrajeniy Gornogo Kozla‛, Tyurkologiçeskiy Sbornik, Moskva, 316‐333.
• ESİN, Emel (1978). İslamiyet’ten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslâm’a Giriş, İstanbul.
• ESİN, Emel (2004), Orta Asya’dan Osmanlı’ya Türk Sanatında İkonografik Motifler, İstanbul.
• İNAN, Abdülkadir (1968), Makaleler ve İncelemeler, Ankara.
• İNAN, Abdülkadir (1987), “Manas Destanı”, (Makaleler ve İncelemeler), Ankara.
• İNAN, Abdülkadir (2006), Tarihte Ve Bugün Şamanizm, TTK. Ankara.
• KAŞGARLI Mahmud (1985), Divan-ı Lugat’it Türk Tercümesi, Cilt I, Çev. Besim Atalay, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KARADAVUT, Zekeriya-YEŞİLDAL, Ünsal Yılmaz (2007), Anadolu-Türk Folklorunda Geyik, Milli Folklor Dergisi, 19/76.102-112.
• KETİN, İhsan (1983), Türkiye jeolojisine Genel Bir Bakış, İstanbul.
• KHUJANAZAROV, M. (2007), ‚Petroglyphs of Uzbekistan‛, Petroglyphs of Central Asia Bishkek.
• KOŞAY, Hamit Zübeyr (1984), Erzurum ve Çevresinin Dip Tarihi, Ankara.
• LIVŞITS, Vladimir A. (2000), ‛ Eski Türk Runik Yazısının Ortaya Çıkışı Üzerine‛, S. Gömeç-T. Ölçekçi, AÜDTCFD, c:20/ 31,37-50.
• MARTİNOV, A. İ, Altay Kaya Resimleri Biçiktu-Bomm (Çev Z. Bağlan Özer) Ankara: Atatürk Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.
• MERT, Osman (2007), ‚Kemaliye’de Eski Türk İzleri: Dilli Vadisi’ndeki Petroglif ve Damgalar‛, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 34, 233-254, Erzurum.
• MUSABAYE’V, G. (1998), ‚Kazakistan Arkeoloji Araştırmaları Margulan Okulları‛ XIV. Bilimsel Pratik Konferans Çalışmaları, Kazakistan.
• MYRADOWA, E. A. (2011), Bezeli Derenin Gayalaryndaky Sungat” Türkmenstanyn Taryhy we Medeny Yadgarlıklary, Aşkabat.
• ORKUN, Hüseyin Namık (1994), Eski Türk Yazıtları, Ankara.
• ÖGEL, Bahaettin (1988), Türk Kültürünün Gelişme Çağları, İstanbul.
• ÖGEL, Bahaettin (2006), Türk Mitolojisi II, Ankara
• ÖZGÜL, Oktay (2011), Eskiçağda Yukarı Aras Vadisi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
• ÖZGÜL, Oktay (2015), ‚Erzurum Bölgesi Kaya Panoları‛, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 10/169-198.
• ÖZGÜL, Oktay (2015, Güz), Çoruh Ve Kür Vadisi’nde Kimmer-İskit Yer Adları, Ardahan Üniversitesi İnsani Bilimler Ve Edebiyat Fakültesi Dergisi 2/159-181.
• ÖZKAN, Haldun (2000), ‚Erzincan Ve Çevresinde Orta Asya Türk Mezar Geleneğini Sürdüren Bezemeli Mezar Taşları‛, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 31-47.
• RADLOFF, Wilhelm (1892), Atlas DrevnosteyMongolii *Moğolistan Tarihi Eserleri Atlası+, (Trudı Orhonskoy Ekspeditsii) *Orhun Seferi Araştırmaları+ I.Baskı, Saintpetersburg.
• SAMASHEV, Z. (2001),“Petroglyphs of Kazakhstan‛, Petroglyphs of Central Asia, Bishkek.
• SARAÇOĞLU, Hüseyin (1989), Doğu Anadolu Bölgesi İstanbul.
• SOMUNCUOĞLU, Servet (2008), Sibirya’dan Anadolu’ya Taştaki Türkler, İstanbul.
• SOYLU, Güner (1978), ‚Anadolu Prehistorik Devirlerinde Avcılık İzleri" Antropoloji, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 8, (1973-1974), 27-51 Ankara.
• TARKAN, Tevfik (1974), Ana Çizgileriyle Doğu Anadolu Bölgesi ve Çevresi, Atatürk Üniversitesi 50. Yıl Armağanı, Erzurum.
• TARHAN, Mehmet Taner (1972) ‚Bozkır Medeniyetlerinin Kısa Kronolojisi‛ Tarih Dergisi 24, 17-32.
• TASHBAYEVA, K. (2001), ‚Petroglyphs of Kyrgyzstan”, Petroglyphs of Central Asia, Bishkek.
• TASHBAYEVA K- Khujanazarov M. Ranov V.- Samashev Z. (2001), Petroglyphs of Central Asia, Bishkek.
• TEZCAN, Mehmet (1990), Eski Türklerde Damga (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi) Erzurum.
• TURAN, Osman (1941), On İki Hayvanlı Türk Takvimi, İstanbul.
• TÜMERTEKİN, Erol (1987), Ulaşım Coğrafyası. İstanbul.
• ÜNAL, Çiğdem (2004), Şenkaya’nın Coğrafi Etüdü, Erzurum.
• ÜNGÖR, İbrahim- BİNGÖL, Akın-TOPALOĞLU, Yasin-GÜNAŞDI, Yasin-CEYLAN, Nezahat- ÖZGÜL, Oktay-CEYLAN, Alpaslan (2012), 2012 Yılı Erzincan-Erzurum İlleri Yüzey Araştırmaları, 31. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara: c 1, 61-78.
• VARY, H. Von. (1968), ‚Alttürkische in Nordeast‐Anatolien Ural Altaische‛, Jahrbücher 40/1‐2, 50‐78.
• YILMAZ, Anıl (2003), ‚Türk Dünyasında Balbalların Dağılımı”, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
• YILMAZ, Anıl (2013), ‚Saymalıtaş Petroglifleri Üzerindeki Toy (Şenlik) Sahneleri Üzerine‛ Tarih İncelemeleri Dergisi XXVIII /1, 223- 248.
• http://mc2. vicnet.net.au/home/date/web/index.html.