Fıkıh ve Amel-i Mütevâresin Olmadığı Bir Rivayet Şehri: Enes b. Malik’in (r.a) Basra’daki Hadis ve Fıkıh İlmi Açısından Tesiri Üzerine Bir Araştırma

Yıl 2020, Cilt: 6 Sayı: 2, 1491 - 1544, 31.12.2020

‪ahmad Snobar

https://doi.org/10.47424/tasavvur.746770

Öz

Bu çalışma hicrî birinci asrın ikinci yarısında Basra’da hadis ve fıkıh sahasındaki ilmî hareketliliği konu edinir. İlgili dönemde, orada yaşayan sahâbenin en meşhuru ve Hz. Peygamber’le en uzun süre birlikteliğe sahip olması hasebiyle, Enes b. Mâlik’in (r.a.) Basra’daki etkisi özel olarak ele alınır. Bu amaçla Enes b. Mâlik’le ilgili birçok rivayet tahlil edilir ve onun hem Basra’da hem de diğer şehirlerde yaşayan sahâbe ve tâbiûnla arasındaki ilmî ilişkileri üzerinde durulur.
Çalışma mezkûr zaman diliminde Basra’da hadis faaliyetlerinin fazla, fıkıh faaliyetlerinin ise az olduğunun tezahürlerini gösterir. Enes’in öğrencileri üzerindeki etkisi; öğrencilerinin fakih mi yoksa muhaddis mi olduğu araştırılır. Enes’in tabiûnla ilişkileri, kendisine yapılan rihleler, başka şehirlerde yaşayan fakih tabiûnun ondan rivayeti, İbn Ebî Şeybe’nin Musannef’i çerçevesinde onun fıkhî şahsiyeti ve başka meseleler incelenir. Böylece onun fıkhî melekesinin İbn Abbas ve İbn Ömer’le aynı derecede olmadığı ve benzer şekilde Basra’nın sahabenin fakihlerinden tabiûnun fakihlerine nakledilen “amel-i mütevâres”e önem veren Medine ve Kufe gibi bir fıkıh şehri olmadığı sonucuna ulaşılır. Basra, müksirûndan olan sahabî Enes b. Malik sayesinde hadislerin rivayetine, yayılmasına ve onlarla amel edilmesine önem verilen bir şehirdi. Ancak bu hadislerin yayılması aynı dönemde Mekke’de İbn Abbas’ın faaliyetleri ile kıyaslanabilecek bir fıkhî faaliyeti de beraberinde getirmedi. Dolayısıyla Basra sahabe döneminde fıkıh ilmî açısından geri kalırken hadis sahasında hareketliydi. Bu nedenle ona fıkıh ve “amel-i mütevâres” değil rivayet şehri denilmesini hak etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Basra, hicri I. asır, hadis, fıkıh, rivayet, Enes b. Malik

مدينة رواية لا مدينة فقه وعمل متوارث: دراسة في أثر أنس بن مالك رضي الله عنه الحديثي والفقهي في البصرة

Öz

تصف هذه الدراسة الحركة الحديثية والفقهية في مدينة البصرة في النصف الثاني من القرن الأول، وتتخصص في أثر الصحابي الجليل أنس بن مالك رضي الله عنه في البصرة، كونه أشهر الصحابة الذين عاشوا فيها في تلك الحقبة وأجلهم وأطولهم صحبة للنبي صلى الله عليه وسلم، محللة كثيرا من الروايات المتعلقة به ومركزة على العلاقات العلمية بينه وبين الصحابة الآخرين والتابعين فيها وفي غيرها من الأمصار.
وتوضح الدراسة مظاهر قوة الحركة الحديثية وضعف الحركة الفقهية في تلك الحقبة في البصرة، فتدرس أثر أنس في طلابه، وهل تخرّج به الفقهاء أم المحدثون، وتدرس علاقاته بالتابعين ورحلاتهم إليه، وأخذ الفقهاء منهم من الأمصار الأخرى عنه، وشخصيته الفقهية من خلال مصنف ابن أبي شيبة وغير ذلك، لتخلص إلى أن الملكة الفقهية عنده لم تكن على الدرجة ذاتها التي تظهر في شخصية ابن عباس وابن عمر رضي الله عنهما، وتخلص كذلك إلى أن البصرة لم تكن مدينة فقهية تعتني بالعمل المتوارث المنقول من طبقة فقهاء الصحابة إلى فقهاء التابعين كحال مدينتي المدينة والكوفة، ولكنها كانت مدينة تُعنى برواية الأحاديث ونشرها والعمل بما فيها بفضل الصحابي الجليل المكثر من الرواية أنس بن مالك رضي الله عنه، إلا أن نشر تلك الأحاديث لم يصاحبه حركة فقهية تضاهي حركة ابن عباس في مكة في الحقبة ذاتها، فتأخرت البصرة فقهيا في جيل الصحابة ونشطت حديثيا، فحق أن يُطلق عليها إنها مدينة رواية لا مدينة فقه وعمل متوارث.

Anahtar Kelimeler

البصرة, القرن الأول الهجري, الحديث, الفقه, الرواية, أنس بن مالك

City of Transmission, Not city of Jurisprudence and Inherited Actions: A Study of Anas Ibn Malik's Hadith and jurisprudence legacy in Basra

Öz

This paper describes the hadith and jurisprudence movements in the city of Basra in the second half of the first Hijri century and focuses on the effect of the great companion Anas ibn Malik in Basra. Anas was one of the most prominent companions during this period and was notable for his lengthy relationship with the Prophet (Allah bless him and give him peace). This study focuses on analyzing many narrations related to him and the scholarly relationship between him and other companions and the tabieen in Basra and other cities.
Furthermore, this paper aims to show the manifestations of the strength of the hadith movement and the weakness of the jurisprudence movement and focuses on Anas' impact on his students and whether the students who graduated from his "school" were jurisprudents or hadith narrators. It also studies his relationship with the tabieen, their trips to him, and the study of the jurisprudents of the tabieen from other cities, and Anas' jurisprudential character (from Musannaf ibn abi Shaybah) etc…
In conclusion, Anas' mastery of Fiqh was not like Ibn Abbas or Ibn Umar. In addition, Basra was not a jurisprudential city concerned with inherited actions transmitted from the great jurisprudents of the Sahaba to the great jurisprudents of the tabieen as occurred in Madina and Kufa. However, Kufa was a city concerned with hadith transmission due to the great companion Anas ibn Malik. Despite his profuse transmission of hadith, he didn't create a jurisprudential movement as did Ibn Abbas in Makka during the same period. Basra did not distinguish itself in jurisprudence during the period of the Sahaba but was very active in hadith so we can say it is a city of hadith transmission not city of jurisprudence and inherited actions.

Anahtar Kelimeler

al-Basra, first hijri century, al-Hadith, al-Fiqh, narrations, Anas ibn Malik

Kaynakça

• Abdurrahman b. Sirâc. Merviyyâtü es-sahâbî el-celîl İmran b. Husayn fî Müsned-i el-imâm Ahmed. Mekke: Câmiatü Ümmü’l Kurâ, 1401/1981.
• Abdülmecid Mahmûd. el-İtticahatü'l-fıkhiyye inde ashabi'l-hadis fî’l-karni’s-salis el-hicrî. Mısır: Mektebetü'l- Hanci, 1399/1979.
• Abdürrezzâk, Hemmâm b. Nâfi‘ es-San‘ânî el-Himyerî. el-Musannef. Nşr. Habîb Abdurrahman el-A‘zamî. Beyrut: Mektebetü’l İslamiyye, 1403.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. el-İlel ve ma‘rifeti’r- ricâl. Nşr. Vasiyyullah Abbas. Mumbâi: Dâru’s-selefiyye, 1408/1988.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. el-Müsned. Nşr. Şuayb el-Arnavût, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1416.
• Alaüddin el-Buhârî, Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed. Keşfü’l-esrar şerhi Usuli’l-Pezdevi. y.y. Daru’l kütübü’l İslamî, t.y.
• Beyhakî, Ahmed b. el-Hüseyn. es-Sünenü’l-kübrâ. Nşr. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. Merkezü’l Hicer li’l- buhûs ve’d-dirâsât el-Arabiyye el-İslamiyye, 1432/2011.
• Beyhakî, Ahmed b. el-Hüseyn. el-Medhal ile’s-Süneni’l-kübrâ. Nşr. Muhammed Ziyaurrahman A‘zami. Kuveyt: Dârü’l-Hulefa li’l-Kitâbi’l-İslâmî, t.y.
• Bezzâr, Ahmed b. Amr b. Abdilhâlik. el-Müsned. Nşr. Mahfuz Abdurrahman b. Zeynullah. Beyrut: Mektebetü’l ulûm ve’l hikem, 1409.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. el-Câmiʿu’s-sahîh.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. et-Tarîhu’l-kebîr. Haydarabâd: Dâru’l-meârif el-Osmâniyye, t.y.
• Cemîl el-Keylânî, es-sahâbî el-celîl İmran b. Husayn ve merviyyâtihi fi’l Kütüb et-Tis‘a adâ Müsned-i Ahmed. Câmiatü el-Kur’anü’l-Kerîm. Sudan: 2003.
• Dârimî, Abdullah b. Abdirrahmân. es-Sünen. Nşr. Merkezü’l-buhûs ve tekniyetü’l-ma‘lumât, Kahire: Dâru’t-ta’sîl, 1436/2015.
• Ebû Dâvud, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî. es-Sünen. Beyrut: Dâru’l kitâb el-Arabî, t.y.
• Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdillâh. Hilyetü’l-evliyâ. Beyrut: Dâru’l kütüb el-Arabî, 1405.
• Ebû Ya‘lâ, Ahmed b. Alî el-Mevsılî. el-Müsned. Nşr. Hüseyin Selim Esed. Dimeşk: Dâru’l me’mûn li’t-türâs, 1404/1984.
• Ebû Zür‘a, Abdurrahmân b. Amr b. Abdillâh ed-Dımaşkī. et-Tarîh. Nşr. Halîl Mansûr. Beyrut: Dâru’l kütüb el- İlmiyye, 1417/1996.
• Fesevî, Ya‘kūb b. Süfyân b. Cüvvân. el-Maʿrife ve’t-târîh. Nşr. Ekrem Ziya el-Umerî. Medine: Mektebetü’d-dâr, 1410.
• Hâkim, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Hâkim en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek ala’s- Sahîhayn. Beyrut: Dâru’l marife, t.y.
• Halîfe, İbn Hayyât. et-Târîh. Nşr. Ekrem Ziya el-Umerî. Dimeşk: Müessesetü’r-risale, 1397.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr el-Hatîb Ahmed b. Ali b. Sabit. Târîhu Bağdad. Nşr. Beşşâr Avvad Maʻruf. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslamî, 1422/2001.
• Hâtim el-Avnî. el-Mürselü’l hafî ve alâkatuhu bi’t-tedlîs. Riyad:Dâru’l-hicra li’n-neşr, 1418/1997.
• Heysemî, Alî b. Ebî Bekr. Mecmaʿu’z-zevâʾid. Kahire: Dârü’l-kitâb el-Arabî, 1407.
• İbn Abdülber, Yûsuf b. Abdillâh en-Nemerî. Câmiu beyâni'l-ilm ve fazlihi. Nşr. Ebu’l-Eşbal ez-Züheyrî. el- Memletü’l Arabiyyetü’s Suûdiyye: Daru İbni’l Cevzî, 1414
• İbn Abdülber, Yûsuf b. Abdillâh en-Nemerî. el-İstiâb fî ma‘rifeti’l ashâb. Nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî. Beyrut: Dâru’l Cîl, 1412.
• İbn Adî, Abdullah b. Adî el-Cürcânî. el-Kâmil fî duafâi’r-ricâl. Nşr: Mâzin es-Sersâvî. Riyâd: Mektebetü’r-rüşd, 1434/2013.
• İbn Asâkir, Alî b. el-Hasen ed-Dımaşkī. Târihu medîneti Dimeşk. Nşr. Ömer b. Ğarâme el-Umrivî. Beyrut: Dâru’l- fikir, 1418.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. el-Merâsîl. Nşr: Şükrullah b. Nimetullah Koçanı, Beyrut: Müessestü’r-risâle, 1418/1998.
• İbn Ebû Hayseme, Ahmed b. Züheyr b. Harb en-Nesâî. et-Târîḫu’l-kebîr. Nşr. Salah b. Fethi Hilal. Kahire: el-Faruk el-hadîsiyye li’t-tıbâa ve’n-neşr, 1424/2004.
• İbn Ebû Şeybe, Abdullah b. Muhammed el-Kûfî. el-Musannef. Nşr. Muhammed Avvâme. Cidde: Müessesetü Ulûmu’l Kur’an, 1427/2006.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Tehzîbü’t-tehzîb. Hint: Matbaatü Dâiretü’l-meârif en-Nizâmiyye, 1326.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Fethu’l- bârî. Beyrut: Dâru’l marife, 1379.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. Nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî. Beyrut: Dâru’l cîl, 1412.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. el-Metâlibü’l- âliye. Nşr. Mecmua mine’l bâhisîn. Suudi Arabistan: Dâru’l-âsıme, 1419.
• İbn Huzeyme, Muhammed b. İshâk en-Nîsabûrî. es-Sahîh. Nşr. Muhammed Mustafa el-A‘zamî. Mektebetü’l İslamî, 1424/2003.
• İbn Kayyım el-Ceviyye, Muhammed b. Eyyûb. İ‘lâmü’l-muvakkıîn. Nşr. Muhammed Abdüsselâm. Beyrut: Dârü’l kütüb el-ilmiyye, 1411/1991.
• İbn Sa‘d, Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Basrî ez-Zührî. et-Tabakâtü’l-kübrâ. Nşr. İhsan Abbas. (cilt sayısı). Beyrut: Dâru Sadr, 1968.
• İbnu Maîn, Yahyâ b. Zekeriyyâ. et-Tarîh (Durrî rivayeti). Nşr. Ahmed Muhammed Nur Seyf. Mekke: Merkezü’l buhûs el-ilmî ve ihyâu türâsi’l İslâmî, 1399/1979.
• İbnü’l Esîr, Alî b. Muhammed el-Cezerî. Üsdü’l-ğâbe. Nşr. Ali Muhammed İvad ve Âdil Ahmet el-Mevcûd. Beyrut: Dâru’l kütüb el-ilmiyye, t.y.
• İbnü'l-Münzir, Ebû Bekr Muhammed b. İbrâhim İbnü'l-Münzir en-Nisaburi. el-Evsat fi's-sünen ve'l-icma' ve'l- ihtilaf. Nşr. Ebû Hammad Sagir Ahmed b. Muhammed Hanif. Riyad: Daru Taybe, 1405/1985.
• İclî, Ahmed b. Abdillâh. Maʿrifetü’s-sikât. Nşr. Abdü’l alîm. Medine: Mektebetü’d-dâr, 1405/1985.
• İsam Aydû. “Mi‘yaru’l Hanefî li nakdi’l hadis, devru usuli’s şeriati ve mefhumi’l küllî ve’l cüzî.” Mecelletü Külliyyeti Ulumi’l İslamiyye. Camiatû Sultan Muhammed Fatih Vakfiyye, 2020.
• Kevserî, Muhammed Zâhid. en-Nüketü’t-tarîfe fi’t-tehaddüs an rudûdi İbn Ebi Şeybe ala Ebi Hanife. Nşr. Hamza Muhammed Vesim el-Bekri. Amman: Darü’l-Feth, 1436/2015.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh. el-Muvattâ. Nşr. Muhammed Mustafa el-A‘zamî. Birleşik Arap Emirlikleri: Müessesetü zâyid b. sultan âli nehyân, 1425/2004.
• Mizzî, Yûsuf b. Abdirrahmân. Tuhfetü’l-eşrâf bi-maʿrifeti’l-etrâf. Nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf
• Mizzî, Yûsuf b. Abdirrahmân. Tehzîbü’l-Kemâl. Nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1403/1983.
• Moğultay, Moğultay b. Kılıç el-Hanefî. İkmâlü Tehzîbi’l- Kemâl. Nşr. Adil b. Muhammed ve Üsame b. İbrahim. Kahire: el-Faruk el-hadîsiyye li’t-tıbâa ve’n-neşr, 1422/2001.
• Müslim b. el-Haccâc, Ebü’l-Hüseyn el-Kuşeyrî en-Nisabûrî. Sahîh. Nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru İhyai'l-türasi’l-Arabî.
• Nesâî, Ahmed b. Şuayb. es-Sünenü’s-suğrâ. Nşr. İmâd Tayyâr ve Yasir Hasan. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1435/2014.
• Nesâî, Ahmed b. Şuayb. Tesmiyetü fuḳahâʾi’l-emṣâr mine’s sahabeti femen ma‘dehum (Mecmûʿatü’r-resâʾil fî ʿulûmi’l-ḥadîs̱ içinde). Nşr. Subhî es-Sâmerrâî. Medine: el-Mektebetü’s Selefiyye, 1389/1969.
• Pezdevi, Fahru’l İslam Ali b. Muhammed.. Usûlü’l-Pezdevî (Kenzü’l-vusûl ilâ ma’rifeti’l-usûl). Nşr. Said Bekdaş. Medine: Dârü's-Sirâc, 1436/2014.
• Serahsi, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed. Usulü's-Serahsi. Nşr. Ebü'l-Vefâ el-Efganî. y.y. Lecnetü ihyai’l mearifi’n Numaniyye, t.y.
• Şaşi, Ebû Alî eş-Şâşî. Usulü'ş-Şaşi. Beyrut: Dârü'l-Kitâbi'l-Arabi, 1402/1982.
• Taberânî, Ebü’l-Kāsım Süleymân b. Ahmed eş-Şâmî. el-Mu‘cemü’l-kebîr. Nşr. Hamdi Abdülmecit es-Selefî. Musul: Mektebetü’l ulûm ve’l-hikem, 1404.
• Taberânî, Süleymân b. Ahmed. el-Mu‘cemü’l evsat. Nşr. Tarık b. Avadallah ve Abdülmuhsin b. İbrahim. Kahire: Dâru’l Haremeyn, 1415.
• Tahâvî, Ahmed b. Muhammed. Şerhu meʿâni’l-âsâr. Nşr. Muhammed Zühri en-Neccâr ve Muhammed Seyyid Câd. Âlemü’l-kütüb, 1414/1994.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ. es-Sünen. Nşr. Beşşâr Avvâd Marûf. Beyrut: Dâru’l garb el-İslâmi, 1998.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. Nşr. Şuayb el-Arnavût. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1401/1981.