Hâzım Ahmed en-Nevşehrî՚ye Nispet Edilen Vebaՙd Adlı Risâlenin Tahkiki ve Muhteva Açısından Değerlendirilmesi

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 1, 105 - 134, 30.06.2023

Ayhan Can

https://doi.org/10.33718/tid.1268078

Öz

İslâm geleneğinde kullanımı yaygın olan ”أمّا بعد“ (emmâ baՙd/imdi) ve وبعد“” (vebaՙd) ifadesi pekçok müellif tarafından gramer ve anlam yönüyle ele alınmıştır. Klasik yazım geleneğinin bir parçası olması bakımından ilmî metinlere yapılan kimi şerh ve hâşiyelerde, “emmâ baՙd” veya “vebaՙd” ifdeleriyle ilgili olarak bunların irabı, ilk olarak kim tarafından kullanıldığı ve belagat ilmindeki kavramsal karşılığının ne olduğu gibi bilgilere yer verilmiştir. Yapılan araştırmalara göre bahsi geçen konuda birçok müstakil risâlelerin de telif edildiği tespit edilmiştir. Bu eserlerden birisi de bu çalışmanın konusu olan Seyyid Hâzım Ahmed en-Nevşehrî’ye (ö. 1160/1747-48) nispet edilen Vebaՙd adlı eserdir. Risâlenin müellifi hakkında yapılan araştırma neticesinde aynı isim, mahlas ve baba ismine sahip olup aralarında dede-torun münasebeti bulunan iki ayrı Hâzım tespit edilmiştir. Bu durum nedeniyle risâlenin mezkûr müellife aidiyeti hakkında oluşabilecek tereddütleri giderme adına, makalede eserin müellife olan aidiyeti bahsi geniş bir şekilde ele alınmıştır. Muhtevasına bakıldığında müellifin on başlık altında vebaՙd hakkında kısa bilgiler verdiği görülen bu risâle üzerinde yapılan bu tahkik ve değerlendirmeden; risâlenin dede Hâzım՚a ait olduğu, kendi alanında önemli bir yer teşkil etmekle birlikte bu konu özelinde kaleme alınan ilk müstakil risâlelerden birisi olarak sayılabileceği sonuçlarına ulaşılmıştır. Ayrıca Hâzım, Vebaՙd adlı çalışmasında bu ifadeyi genel hatlarıyla ele alarak kendinden önceki âlimlerin vermiş olduğu bilgileri derlemiş, okuyucunun kolaylıkla ulaşabilmesi için tek bir eserde sunmuştur. Bu araştırmada temel olarak mukayese ve analiz yöntemine başvurulmuş, bahis mevzusu edilen konular hakkında klasik kaynaklardan elden geldiğince faydalanılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı, Faslu’l-Hitâb, Vebaՙd, Mukaddime., Hâzım

Destekleyen Kurum

YOK

Proje Numarası

YOK

Teşekkür

Yok

The Evaluation of the Treatise Named Waba’d Attributed to Hāzim Ahmad An-Nevsehrī in terms of its Edition Critical and Content

Öz

The expressions “أمّا بعد” (ammā baՙd/now) and “وبعد” (waba’d), which are common in the Islamic tradition, have been discussed by many authors in terms of grammar and meaning. In terms of being a part of the classical writing tradition, in some commentaries and annotations made to scientific texts, information about ammā baՙd or wa ba’d expressions, such as their iʿrab, who used them first, and what their conceptual equivalent in rhetoric is. According to the researches, it has been determined that many separate treatises on the aforementioned subject have also been copyrighted. One of these works is called waba’d, which is attributed to Sayyid Hāzim Ahmad An-Nevsehrī (d. 1160/1747-48), and subject of this study. As a result of the research on the author of the treatise, two different Hāzims, who have the same name, pseudonym and father's name, and who have a grandfather-grandson relationship between them, have been identified. Due to this situation, in order to eliminate the doubts that may arise about the belonging of the treatise to the aforementioned author, the article about the belonging of the work to the author has been extensively discussed. Considering its content, from this examination and evaluation on this treatise, which seems to have given brief information about the waba’d under ten titles, it has been concluded that the treatise belongs to the grandfather Hāzim, and although it has an important place in its field. It can be counted as one of the first independent treatises written specifically on this subject. In addition, Hāzim, in his work called waba’d, dealt with this expression in general terms and compiled the information given by the scholars before him, and presented it in a single work so that the reader could easily access. In this research, the method of comparison and analysis has been applied as a basis, and it has been tried to benefit from the classical sources as much as possible about the subjects in question.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Fasl Al-hitāb, Waba’d, Introduction, Hāzim.

Proje Numarası

YOK

Kaynakça

• Adevî, Abdullah b. Hüseyn Hatır es-Semin. Hâşiyetü lükati՚d-dürer bi şerhi metni nühbeti՚l-fiker. Mısır: Matbaatü՚l-Mustafâ el-Bâbî el-Halebî ve Evlâdihi, 1938.
• Aydın, İbrahim Hakkı. “Molla Fenârîˮ. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/245-247. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Âydînî, Nûruddîn Hamza b. Turgût. el-Hevâdî şerhü՚l-mesâlik. Suudi Arabistan: Câmiՙatü Meliki՚s-Suûd, Mahtûtat, 988, 1b-168a.
• Bâbânî, İsmâil Pâşâ b. Muhammed Emîn b. Mir Selîm el-Bağdâdî. Hediyyetü՚l-ârifîn esmâü՚l-mü՚ellifîn ve âsârü՚l-musannifîn. 2 Cilt. İstanbul: Vekâletü՚l-Maârıfi՚l-Celîle, 1951.
• Bâbânî, İsmâil Pâşâ b. Muhammed Emîn b. Mir Selîm el-Bağdâdî. İdâhü՚l-meknûn fî zeyli alâ keşfi՚z-zunûn. tsh. Muhammed Şerefuddîn. 2 Cilt. Beyrût: Dâru՚t-Turâsi՚l-Arabî, ts.
• Bâzî, Muhammed Mûsâ er-Rûhânî. en-Necmü՚s-saՙd fî mebâhisi “emmâ baՙdˮ. Pakistan: İdâretü՚t-Tasnîf ve՚l-Edeb, 2021.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Maarif [C.. MF..]. No. 134, Gömlek No. 6674. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.: Dârü Tavki’n-Necât, 1422/2001.
• Cevherî, İsmail b. Ğuneym. Hilyetü zevi՚l-cidd bi cevâhiri՚l-ikt fi՚l-kelâm alâ emmâ baՙd. “Hilyetü zevi՚l-cidd bi cevâhiri՚l-ikt fi՚l-kelâm alâ emmâ baՙd li Şeyh İsmail b. Ğuneym el-Cevherî Dirâseten ve Tahkîkenˮ. thk. Muhsin Cemâl. Mecelletü Kulliyeti՚l-Luğati՚l-Arabiyye bi՚l-Mensûre 3/40 (2021), 1071-1169.
• Cevherî, İsmail b. Ğuneym. İhrâzü՚s-saՙd bi incâzi՚l-vaՙd bi mesâ՚ili “emmâ baՙdˮ. thk. Ebû Abdillah ed-Dânî b. Munîr. Beyrût: el-Mektebetu՚l-Asriyye, 2011.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed es-Seyyîd eş-Şerîf. Kitâbü՚t-ta‘rifât. Beyrût: Mektebetü Lübnân, 1985.
• Çelebî, Bedruddîn Hasan b. Muhammed el-Fenârî. Hâşiye alâ՚t-telvîh. Suudi Arabistan: Mektebetü Melik Suûd, Mahtûtât, 5118, 1a-330a.
• Dede, Halis - Sevdi, Ali. “Arap grameri ve edebiyatında أمّا بعد (emmâ baՙd) ifadesi” . Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 29 (Ocak 2022), 145-158.
• Enbâri, Ebu՚l-Berakât Abdurrahman b. Muhammed. Nüzhetü՚l-elibbâ՚ fî tabakâyti՚l-üdebâ՚. thk. İbrahîm es-Sâmirrâ՚î. Ürdün Mektebetü՚l-Menâr, 2. Basım, 1985.
• Erdem, Sadık. “Râmiz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/451. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Esad, Sahaflar Şeyhizâde Vak‘anüvis Mehmed. Bağçe-i safâ-endûz. haz. Rıza Oğraş. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-212024/esad-mehmed-efendi-bagce-i-safa-enduz.html
• Esterâbâdî, Muhammed b. Hasan er-Radî. Şerhü՚l-kâfiye. thk. Yahya Beşîr Mustafa. 4 Cilt. Suudi Arabistan: Câmiatü՚l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1996.
• Ezherî, Halîd b. Abdillah b. Ebibekr b. Muhammed. Şerhü tasrih alâ՚t-tavdîh. thk. Muhammed Basıl Uyûnu՚s-Sûd. 3 Cilt. Beyrût: Dâru Kutubi’l-İlmmiyye, 2. Basım, 2006.
• Fenârî, Şemsüddîn Muhammed b. Hamza. el-İşrûn kıtՙa fi՚l-işrîne ilmen. Konya: Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, Burdur il halk kütüphanesi, 435/8, 44b-48a.
• Güfta, Hüseyin. “Sâlim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/46-47. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Habeşî, Abdullah Muhammed. Câmiü՚ş-şurûh ve՚l-havâşî. 3 Cilt. Abudabi: el-Mecmeü՚s-Sekâfî, 2004.
• Hâdimî, Ebû Naՙîm Ahmed. “Mecmuatü՚r-resâil”. Ve mâ teşâune illâ en yeşâe’l-lah ve՚l-hâdisu vehuve mâ şâe՚llahu kâne vemâ lem yeşe’ lem yekün. İstanbul: Matbaa-i Âmire, h. 1303.
• Hamevî, Abdullah Yâkût b. Abdillah. Mucemü՚l-üdebâ՚/İrşâdü՚l-erîb ilâ ma‘rifeti՚l-edîb. thk. İhsân Abbâs. 7 Cilt. Beyrût: Dâru՚l-Gârbi՚l-İslâmî, 1993.
• Havânsârî, Mîrzâ Muhammed Bakır. Revdâtü՚l-cennât fî ahvâli ulemâ՚i ve՚s-sadât. 8 Cilt. Tahrân: Mektebetü՚l-İsmâiliyyân, h. 1390.
• Hayrî, Ahmed. el-İmamü՚l-Kevserî. Mısır: Mektebetü՚l-Ezheriyye, 2000.
• İbnü՚l-Esîr, Ebü’l-Feth Ziyâüddîn Nasrullâh b. Muhammed eş-Şeybânî. el-Meselü՚s-sâ՚ir fî edebi՚l-kâtib ve՚ş-şâir. thk. Ahmed el-Hûfî - Bedevî Tabbâne. 4 Cilt. Kâhire: Darü՚n-Nehde, ts.
• İbn Hallikân, Ebü՚l-Abbâs Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü՚l-a‘yân ve enbâ՚u ebnâ՚i՚z-zamân. thk. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdr, 1978.
• İbnü՚l-İmâd, Ebü՚l-Felâh Şihâbüddîn Abdülhay b. Ahmed ed-Dımeşkî. Şezeratü՚z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Abdülkâdir el-Aranâût - Muhammed el-Aranâût. 11. Cilt. Beyrût: Dârü İbn Kesîr, 1986.
• İsferâyînî, İsâmuddîn İbrâhim b. Muhammed. er-Risâletü՚l-İsâmiyye li halli dekâ՚iki՚s-Semerkandiyye. thk. Mustafa Şeyh Mustafa. Beyrût: Mektebetü՚l-Hâşimiyye, 2. Basım, 2015.
• İsferâyînî, İsâmuddîn İbrâhim b. Muhammed. Şerhü՚l-kâfiye. thk. Muhammed Bâsil Uyûnu՚s-Sûd. Beyrût: Dârü՚l-Kutubi՚l-İlmiyye, 2019.
• İsferâyînî, İsâmuddîn İbrâhim b. Muhammed el-Etvel Şerhüt՚t-telhîs. thk. Abdülhamîd el-Hendâvî Beyrût: Dârü՚l-Kutubi՚l-İlmiyye, ts.
• Karabulut, Ali Riza - Karabulut, Ahmet Turan. Muՙcemü târîhi՚t-türâsi՚l-İslâmî fi՚l-âlem. 6 Cilt. Kayseri: Dârü՚l-Ukba, 2001.
• Kârî, Ebü’l-Hasen Nûruddîn Alî b. Sultân Muhammed. el-Minehü՚l-fikriyye şerhü՚l-mukaddimeti՚l-Cezerîyye. Mısır: Matbaatü՚l-Mustafâ el-Bâbî el-Halebî ve Evlâdihi, 1948.
• Kâtib Çelebî, Mustafa b. Abdullah. Keşfü՚z-zunûn an esâmi՚l-kutub ve՚l-fünûn. thk. Muhammed Şerefüddîn. 2 Cilt. Beyrût: Dârü İhyâi՚t-Turâsi՚l-Arabî, ts.
• Kayserî, Gözübüyükzâde İbrâhim b. Muhammed. Risâle fî emmâ baՙd, “Risâle fî emmâ baՙd fî sadri dibâceti՚l-kutub li İbrâhîm b. Muhammed el-Kayserî (dirâse ve tahkik)ˮ, thk. Heba Ahmed, Mecelletü՚l-buhûs ve՚d-dirâsâti՚l-İslâmiyye 57 (Eylül 2019), 347-382.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu՚cemü՚l-mü’ellifîn: terâcim musannifî՚l-kutubi՚l-Arabiyye. 4 Cilt. Beyrut: Mu’essesetü՚r-Risâle, 1993.
• Kırımî, Ahmed b. Abdillâh. Hâşiyetü՚t-telvîh. İstanbul: Millet kütüphanesi, Feyzullah Efendi, 591, 1a-275b.
• Kocevî, Şeyhzâde Muhammed b. Mustafâ. Şerhü meşâriki՚l-envâr. Manisa: Halk Kütüphanesi, Manisa Akhisar Zeynelzâde, 486, 1a-299b.
• Kureşî, Ebû Muhammed Abdülkâdir b. Muhammed. el-Cevâhirü՚l-mudiyye fi tabakâti՚l-Hanefiyye. thk. Abdülfettah Muhammed. Cîze: Dârü Hicr, 1993.
• Kurtubî, Ebû Abddillah Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed. el-Câmiՙ li akhkâmi՚l-Kur՚an. thk. Ahmed el-Berdûnî - İbrâhîm Etfîş. 20 Cilt. Kâhire: Dârü՚l-Kutubi՚l-Mısriyye, 2. Basım, 1964.
• Şeyhî, Mehmed Efendi. Vekâyi’ü’l-Fuzalâ. “Şakâ’ik-i Nuՙmâniyye ve Zeyilleriˮ. nşr. Abdülkadir Özcan. 4 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Muhibbî, Muhammed Emîn b. Fazlillâh. Hulâsatü՚l-eser fî aՙyâni՚l-karni՚l-hâdî aşer. 4. Cilt. Kahire: el-Matbaatü՚l-Vehbiyye, h.1284.
• Musalı, Vüsale. “Osmanlı tezkireleri ışığında Nevşehirli şairlerˮ. 1. Uluslararası Nevşehir Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri. ed. Adem Öger. 8/133-141. Ankara: Nevşehir üniversitesi yayınları, 2, 2012.
• Müberred, Ebû Abbas Muhammed b. Yezîd el-Ezdî. el-Muktadab. thk. Muhammed Abdulhalik Azîme. 4 Cilt. Beyrût: Alemü՚l-Kutub, ts.
• Mütenebbî, Ebû Tayyib Ahmed b. el-Hasen. Divân. Beyrût: Dârü Beyrût, 1983.
• Neccâr, Muhammed Ali. Lüğaviyat: ve ahta՚ ü lüğaviyye şâ՚ia. haz. İbrahim Şaՙlân. Kâhire: Dârü՚l-Hidâye, 1986.
• Nekerî, Abdünnebî b. Abdirresûl el-Ahmed. Düstûrü՚l-ulema/Câmiü՚l-ulûm fî ıstılâhâti՚l-fünûn. çev. Hasen Hânî. Beyrût: Dârü՚l-Kutubi՚l-İlmiyye, 2000.
• Nevşehrî (dede), es-Seyyid el-Hâzım Ahmed b. Abdirrahman er-Ravhî b. Abdillah. Risâletü vebՙd. Konya: Bölge Yazma Eserler Ktp., Konya İl Halk Ktp., BY 1076, 90a-90b; Konya: Bölge Yazma Eserler Ktp., Konya İl Halk Ktp., 2727/12, 94ab; Konya: Bölge Yazma Eserler Ktp., Burdur İl Halk Ktp., 949/51, 105b; Manisa: İl Halk Ktp., Manisa Akhisar Zeynelzâde, 747/1, 1b-2b; Diyarbakır: Ziya Gökalp Yazma Eserler Ktp., Diyarbakır İl Halk Ktp., 611/5, 38b-39b; Süleymaniye Ktp.,, Çelebî Abdullah, 392/30, 216b-217b.
• Nevşehrî (torun), Seyyid Ahmed el-Hâzım b. Seyyid Abdirrahman er-Ravhî. İcâzetnâme. İstanbul: Millet kütüphanesi, Ali Emiri, 4232, 1b-11b.
• Râmiz, Hüseyin. Âdâb-ı zurâfâ. “Râmiz ve Âdâb-ı Zurâfâ՚sı, İnceleme-Tenkitli Metin-İndeks-Sözlükˮ. haz. Sadık Erdem. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1994.
• Sâlim, Mîrzâzâde Mehmed. Tezkşretü՚ş-şuarâ. haz. Adnan İnce. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018.
• https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-203805/mirza-zade-mehmed-salim-tezkiretu39s-su39ara.html
• Sekkâkî, Ebû Yaՙkûb Yusûf b. Ebî bekr. Miftâhü՚l-ulûm. haz. Na‘îm Zerzûr. Beyrût: Dârü՚l-Kutubi՚l-İlmiyye, 2. Basım, 1987.
• Serkîs, Yûsuf b. İlyân b. Musâ. Mu‘cemü՚l-matbûâti՚l-Arabiyye ve՚l-muarrabe. 2 Cilt. Mısır: Matbaatü Serkîs, 1928.
• Sibeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 4 Cilt. Kâhire: Mektebetü՚l-Hânecî, 3. Basım, 1988.
• Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahman b. Ebibekr. Hamü՚l-havâmiՙ fî şerhi cemi՚l-cevâmiՙ. thk. Abdulhamid Hendâvî 3 Cilt. Mısır: el-Mektebetü՚t-Tavfîkiyye, ts.
• Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahman b. Ebibekr. Buğyetü՚l-vuât fi tabâkâti՚l-lüğaviyyîn ve՚n-nühât. 2 Cilt. Lübnân: el-Mektebetü՚l-Asriyye, ts.
• Süreyya, Mehmed. Sicill-i Osmani. Eski yazıdan aktaran, Seyit Ali Kahraman. haz. Nuri Akbayar. 6 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. el-Bedrü՚l-metâli‘ bi mehâsın min ba‘di՚l-karni՚s-sâbi‘. 2 Cilt. Kâhire: Dârü՚l-Kitâbi՚l-İslâmî, ts.
• Taberî, Ebû Caՙfer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî. Câmiü՚l-beyân fî te’vîli՚l-Kur՚ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. Beyrût: Müessesetü՚r-Risâle, 2000.
• Tahir, Bursalı Mehmed. Osmanlı müellifleri. 3 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333; A.e. haz. M. A. Yekta Saraç. 3 Cilt. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2016.
• Taşköprizâde, Ebu՚l-Hayr Ahmed b. Mustafa. eş-Şekâ՚iku՚n-Nu‘mâniyye fî ulemâi՚d-develeti՚l-Osmâniyye. Beyrû: Dârü՚l-Kitâbi՚l-Arabî, 1975.
• Topuzoğlu, Tevfîk Rüştü. “Faslü՚l-hitâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/216-217. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Yılmaz, Okan Kadir. İsam Tahkikli Neşir Kılavuzu, İstanbul: İsam Yayınları, 2018.
• Yılmazer, Ziya. “Esad Efendi, Sahaflar Şeyhizâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/341-345. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Ziriklî, Hayreddîn. el-A‘lâm kâmusü terâcimi՚l-eşheri՚r-ricâl ve՚n-nisâ՚ mine՚l-‘Arab ve՚l-müsta‘ribîn ve՚l-müsteşrikîn. 8 Cilt. Beyrût: Dârü՚l-İlm li՚l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.
• http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hazim-nefesizade-seyyid-mehmed. Erişim 19 Mart 2022.