Pera’nın Atığı, Kasımpaşa’nın Salgını: On Dokuzuncu Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul’da Kolera Salgınları ve Çevre Adaleti

Yıl 2023, Sayı: 2, 52 - 71, 29.06.2023

K. Mehmet Kentel

Öz

Bu araştırma, geç on dokuzuncu yüzyıl İstanbul’unda Pera ile Kasımpaşa başta olmak üzere civar mahallelerinin kolera salgınlarını nasıl farklı yoğunluklarda tecrübe ettiğini tartışıyor. 1893–1894 salgını için tutulan detaylı istatistiklerden faydalanarak ve Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) kullanarak hastalığı haritalandırıyor ve kent altyapısıyla salgının mekânsal odakları arasındaki ilişkiyi inceliyor. Bu sayede on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında Kasımpaşa’yı bir afet mekânı olarak inşa eden çevre ve altyapı politikalarını daha görünür kılıp, dönem tanıklıklarında ve modern tarihyazımında doğallaştırılmış olan Kasımpaşa ile hastalık arasındaki “yakınlığı” sorunsallaştırıyor. Böylece geç Osmanlı kent tarihine iki farklı şekilde katkı sunmayı hedefliyor. Öncelikle, salgınların şehir mekânıyla kurdukları çetrefilli ilişkiyi, geriye çok zengin bir dokümantasyon bırakmış 1893–1894 salgını üzerinden inceleyerek, kentin afeti tekil ve lineer biçimde değil, çevresel ve mekânsal ayrışmalarla yaşadığını gösteriyor. İkinci olarak, on dokuzuncu yüzyılda imparatorluk ölçeğinde bir istisna mekânı olarak ortaya çıkan Pera’nın ekolojik ve biyolojik bağlantılarla kentin diğer mahallelerine nasıl eklemlendiğini, bu bağlantıların nasıl hem Pera’yı hem de civarını farklı ve eşitsiz biçimlerde var ettiğini tartışıyor.

Anahtar Kelimeler

kolera, altyapı, lağım, Kasımpaşa, Pera

Destekleyen Kurum

Mekanda Adalet Derneği, Koç Üniversitesi ANAMED

Teşekkür

Bu çalışmayı ilk olarak MAD Araştırma desteğiyle yürütmeye başlamıştım. Süreçteki destekleri ve makaleyi başka bir yayında kullanma izni verdikleri için Mekanda Adalet Derneği, özellikle Sinan Erensü ve Selin Yazıcı’ya, teşekkür ederim. Araştırma sırasında aynı zamanda Koç Üniversitesi ANAMED bursiyeriydim. ANAMED direktörü Chris Roosevelt, Coğrafi Bilgi Sistemleri dünyasına ilk adımlarımı atarken eşsiz bir destek sundu, o olmadan buna cesaret edemezdim. Can Gümüş hem kendi çalışmalarıyla bu araştırmaya ilham verdi, hem de makalenin en önemli kaynaklarından birine dikkat çekti, kendisine müteşekkirim. Gümüş’ün Boğaziçi Üniversitesi’nde hazırladığı doktora tezinin, on dokuzuncu yüzyıl İstanbul’unda salgın hastalıklar ve altyapı ilişkisi üzerine yapılmış en ufuk açıcı çalışmalardan biri olacağını tahmin ediyorum. Makalenin ilk halini, Sema 9 aylık hamileyken tamamladım. Ben makaleyle uğraşırken hem bana hem Sema’ya bakan Ayla’ya da teşekkür borçluyum.

Kaynakça

• “1865 Cholera Outbreak Interactive Map”, Special Maps, https://istanbulurbandatabase.com. Son Erişim Tarihi: 11.06.2023.
• Ak, Mehmet. “19. Yüzyılda Antalya’da Kolera Salgını”. Journal of International Social Research 4, no. 17 (2011): 258–268.
• Armiero, Marco. Wasteocene: Stories from the Global Dump. 1st ed. Cambridge University Press, 2021. https://doi.org/10.1017/9781108920322.
• Armiero, Marco, and Giacomo D’Alisa. “Rights of Resistance: The Garbage Struggles for Environmental Justice in Campania, Italy”. Capitalism Nature Socialism 23, no. 4 (2012): 52–68.
• Ayar, Mesut. Osmanlı Devletinde Kolera: İstanbul Örneği (1892-1895). İstanbul: Kitabevi, 2007.
• Barak, On. “Scraping the Surface: The Techno-Politics of Modern Streets in Turn-of-Twentieth-Century Alexandria.” Mediterranean Historical Review 24, no. 2 (2009): 187–205.
• Baronyan, Hagop. İstanbul Mahallelerinde Bir Gezinti. Istanbul: Can Sanat Yayınları, 2014.
• Baruh, Lorans İzabel. “The Transformation of the ‘Modern’ Axis of Nineteenth-Century Istanbul Property, Investments and Elites from Taksim Square to Sirkeci Station”. Doktora Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2009.
• Byzantios, Dionysios. Boğaziçi’nde Bir Gezinti. Yay.Haz. Mehmet Fatih Yavuz. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2020.
• Castonguay, Stéphane, and Matthew Evenden. “Introduction”. Urban Rivers: Remaking Rivers, Cities, and Space in Europe and North America, 1–13. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2012.
• “Cholera”, World Health Organization, https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/cholera. Son Erişim Tarihi: 22.06.2023.
• Çeçen, Kazım. İstanbul’un Osmanlı Dönemi Suyolları. Istanbul: Istanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi, 1999.
• Çeçen, Kâzım. İstanbul’un Vakıf Sularından Taksim ve Hamidiye Suları. İstanbul: T.C. İstanbul Büyük Şehir Belediyesi, İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlüğü, 1991.
• Çelebi, Evliya. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi 1. Kitap Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 304 numaralı yazmanın transkripsiyonu – dizini. Yay.Haz. Robert Dankoff, Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı. Istanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2006.
• Cunha, Dilip da. The Invention of Rivers. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2018.
• David Naguib Pellow. What Is Critical Environmental Justice? Cambridge: Polity, 2018.
• Dinçkal, Noyan. “Reluctant Modernization: The Cultural Dynamics of Water Supply in Istanbul, 1885–1950.” Technology and Culture 49, no. 3 (2008): 675–700.
• Efendi, Basiretçi Ali. İstanbul Mektupları. Yay.Haz. Nuri Sağlam. Istanbul: Kitabevi, 2001.
• Eldem, Edhem. “Ottoman Galata and Pera between Myth and Reality.” From ‘Milieu de Mémoire’ to ‘Lieu de Mémoire’: The Cultural Memory of Istanbul in the Twentieth Century, Yay. Haz. Ulrike Tischler, 18–36. Munich: Meidenbauer, 2006.
• Ergin, Osman Nuri. İstanbul Şehri Rehberi. İstanbul: İstanbul Belediyesi, 1934.
• Evans, Richard J. Death in Hamburg: Society and Politics in the Cholera Years. New York: Penguin Books, 2005.
• Fahmy, Khaled. “An Olfactory Tale of Two Cities: Cairo in the Nineteenth Century.” Historians in Cairo: Essays in Honor of George Scanlon, Yay. Haz. Jill Edwards, 155–187. Kahire: American University in Cairo Press, 2002.
• Göncüoğlu, Süleyman Faruk, and Esma Kayar. Denizcilerin Karargâhı Kasımpaşa. Istanbul: Beyoğlu Belediyesi, 2012.
• Gunnerson, C, E. Sungur, E. Bilal, and E. Özturgut. “Sewage Disposal in the Turkish Straits”. Water Research 6, no. 7 (July 1972): 763–74. https://doi.org/10.1016/0043-1354(72)90029-2.
• Harvey, David Justice. Nature, and the Geography of Difference. Cambridge: Blackwell Publishers, 1996.
• Huber, Valeska. “The Unification of the Globe By Disease? The International Sanitary Conferences on Cholera, 1851-1894.” The Historical Journal 49, no. 2 (2006): 453–76.
• Hüseyinoğlu, Mehmet Fatih, Gökhan Tari, and M. Erdem Günay. “Analysis of 70 Years of Change in Benthic Invertebrate Biodiversity in the Prince’s Islands Region, Istanbul”. Regional Studies in Marine Science 48 (November 2021): 102003. https://doi.org/10.1016/j.rsma.2021.102003.
• İnanç, Bülent, Cumali Kınacı, İzzet Öztürk, Mehmet Faik Sevimli, Osman Arıkan, Mustafa Öztürk. “Pollution Prevention and Restoration in the Golden Horn of Istanbul”. Water Science and Technology 37, no. 8 (1998): 129–136. https://doi.org/10.1016/S0273-1223(98)00243-1.
• Inglis, David. “Sewers and Sensibilities: The Bourgeois Faecal Experience in the Nineteenth-Century City.” In The City and the Senses, edited by Alexander Cowan and Jill Steward, 105–130. Aldershote: Ashgate, 2007.
• Janin, Raymond. Constantinople Byzantine: Développement Urbain et Repertoire Topographique, Edition Révisée et Augmentéee. Paris: Institut Français d’Études Byzantines, 1964.
• Kemal, Namık. “Osmanlı Modernleşmesinin Meseleleri: Siyaset, Hukuk, Din, İktisat, Matbuat.” Yay. Haz. Nergiz Yılmaz Aydoğdu, İsmail Kara. Bütün Makaleler 1. Yay. Haz. Nergiz Yılmaz Aydoğdu ve İsmail Kara. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2005.
• Kentel, K.Mehmet. “Nature’s ‘Cosmopolitanism’: Villagers, Engineers, and Animals along Terkos Waterworks in Late Nineteenth-Century Istanbul.” Yay. Haz. Onur Inal and Yavuz Köse. The Seeds of Power: Explorations in the Environmental History of the Ottoman Empire. Winwick: The White Horse Press, 2019.
• Kentel, Koca Mehmet. “Pera, Kasımpaşa, Sewers, and Maps: Representing Infrastructural Entanglements in the Nineteenth-Century Istanbul.” Journal of the Ottoman & Turkish Studies Association 8, no. 1 (Summer 2021): 405–14.
• Kolağası Mehmed Raif. Mir’ât-ı İstanbul. Yay. Haz Doğan Yavaş. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2021.
• Kor, Nevzat. Haliç’in Kirlenmesi ile İlgili Durumların Etüdü. İstanbul: İTÜ, 1963.
• Kurt, Burcu. “The Ottoman State Between Urban Space and Environment: Preserving the Drinking Water of Istanbul.” Belleten 85, no. 304 (2021): 933–966.
• Mavrogény, Spiridon. “Rapport présenté à sa majesté Imperiale le Sultan sur l’état de l’hygiene publique a Constantinople en Janvier 1881 par son médecin en chef et son médecin particulier le Docteur Spiridon Mavrogény.” İstanbul, 1881.
• Mohai, Paul, David Pellow, and J. Timmons Roberts. “Environmental Justice.” Annual Review of Environment and Resources 34, no. 1 (2009): 405–430. https://doi.org/10.1146/annurev-environ-082508-094348.
• Mongeri, Dr Louis. Études sur l’épidémie de choléra qui a régné a Constantinople en 1865 suivies d’un appendice sur la nature contagieuse du choléra et des devoirs des médécins sanitaires. İstanbul: Imprimerie M, 1866.
• Ölçer, Erol. Şehir Sokak Hafıza: Kuyul’dan Biçki Yurdu’na Osman Nuri Ergin ile İstanbul Sokak Adları. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi, 2014.
• Radkau, Joachim. Nature and Power. Cambridge: Cambridge University Press, 2008.
• Ried, Donald. Paris Sewers and Sewermen. Harvard: Harvard University Press, 1993.
• Roosevelt, Chris. “Location Matters: Disciplinary Diversity and Community Collaboration in Digitally Mapping the Past.” In Spatial Webs: Mapping Anatolian Pasts for Research and the Public, edited by Chris Roosevelt, 5–27. İstanbul: Koç University Press, 2021.
• Sarıyıldız, Gülden. “XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Kolera Salgını.” Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Âfetler ve Deprem Semineri 22-23 Mayıs 2000. Bildiriler, Vol. 2. İstanbul: Globus, 2001.
• Sezer, Şennur. Kasımpaşa. İstanbul: Heyamola, 2009.
• Snowden, Frank M. Naples in the Time of Cholera, 1884-1911. Cambridge: Cambridge University Press, 2002.
• Soyer, Emel. “18 ve 19. Yüzyılda Kasımpaşa Deresi Islah Çalışmaları”. Toplumsal Tarih, no. 169 (Ocak 2008): 66–80.
• Tezcan, Semih S. Haliç master planı ve uygulama programı kesin raporu. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, 1977.
• Türkhan, Mehmet Sait. “19. ve 20. Yüzyılda Haliç’te Çevre Sorunları ve Deniz Kirliliği”. Toplumsal Tarih, no. 169 (Ocak 2008): 60–66.
• Weber, Stefan. Damascus: Ottoman Modernity and Urban Transformation (1808-1918). Proceedings of the Danish Institute in Damascus. Århus: Aarhus University Press, 2009.
• World Health Organization. “Cholera,” February 5, 2021. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/cholera.
• Yaşayanlar, İsmail. “Osmanlı Devleti’nde Kamu Sağlığının Kurumsallaşmasında Koleranın Etkisi”. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Salgın Hastalıklar ve Kamu Sağlığı, yay. haz. İsmail Yaşayanlar and Burcu Kurt, 2–24. Istanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2017.
• Yıldırım, Nuran. “Salgın Afetlerinde İstanbul”. Afetlerin Gölgesinde İstanbul, 109-184. İstanbul, İST: İBB Kültür AŞ, 2010.
• _______ “Su Ile Gelen Ölüm: Kolera ve İstanbul Suları”. Toplumsal Tarih, no. 145 (January 2006): 18–29.
• Yıldırım, Nuran, and Hakan Ertin. “European Physicians/Specialists During the Cholera Epidemic in Istanbul 1893-95 and Their Contributions to the Modernization of Healthcare in the Ottoman State”. Health, Culture and the Human Body: Epidemiology, Ethics and History of Medicine, Perspectives From Turkey and Central Europe, 189–215. Istanbul: BETIM, 2014.
• Yurdakul, İlhami. Aziz Şehre Leziz Su: Dersaadet, Istanbul Su Şirketi, 1873-1933. İstanbul: Kitabevi, 2010. Zandi-Sayek, Sibel. Ottoman Izmir: The Rise of a Cosmopolitan Port, 1840/1880. Minneapolis: University of Minnesota Press, 2012.