SULTAN ÇİFTLİĞİNDEN EĞİTİM YERLEŞKESİNE DÖNÜŞÜM, V. MURAD AV KÖŞKÜ

Yıl 2024, Sayı: 29, 105 - 126, 28.06.2024

Zeynep İnan Ocak

https://doi.org/10.22520/tubaked.1436312

Öz

İstanbul Kadıköy’de, Marmara Üniversitesi Göztepe Yerleşkesi ile Atatürk Fen Lisesi’nin kurulduğu alanda, yakın bir geçmişe kadar varlığını sürdürmüş, son dönem padişahlarından V. Murad’ın av köşkü ya da sultan sarayı olarak hafızalarda yer edinmiş bir sultan çiftliği bulunmaktadır. Her ne kadar günümüz yoğun kentsel dokusunda kaybolmuş olsa da geçmişte bu alan, Kurbağalıdere Çiftlik-i Hümayun olarak geçen, Kurbağalıdere kenarından başlayıp Fikirtepe Höyüğünü de içine alan geniş bir kırsal arazinin parçasıdır. Bu arazide önce Kurbağalıdere tarafında ilk çiftlik düzeni oluşturulmuş, ardından V. Murad’ın (1840-1904) şehzadelik döneminde Kurbağalıdere kenarındaki çiftlik alanından yaklaşık üç kilometre uzaklıkta Fikirtepe’de, yeni bir çiftlik alanı kurulmuştur. Çevre duvarlarıyla tanımlı bu çiftlik alanda, ahşap saray olarak tanımlanabilecek köşk ve kasırlar yer almıştır. Alanın tarihsel geçmişine bakıldığında, çiftliğin özgün sınırları 1950’lere kadar korunurken, içerisindeki birçok yapı yıkılmıştır. Hızla etkinliği gösteren imar hareketleri kapsamında, çiftlik çevresi yapılarla dolmuştur. 1960’larda çiftlik alanının eğitim yerleşkesi olarak kullanılmasıyla, çiftliğin içinde de yeni yapılar inşa edilmiştir. Bu tarihlerde dönemin koruma örgütü tarafından korunması yönünde kararı olmasına rağmen, ana köşk yıktırılmıştır. 1980’lerde, çevre duvarlarının müdahale görmesiyle çiftliğin üst ölçekteki varlığı kentin yeni dokusunda kaybolmuştur. Günümüzdeki karşılığı kültürel peyzaj olan, içerisinde doğal ve kültürel değerlerin bir arada olduğu bu çiftlik alanından geriye yalnız hamam ve ismini verdiği sokaklar kalmıştır. V. Murad Av Köşkü’nün çok da uzak olmayan bir geçmişte kayboluşu, kartografik bir okuma olarak hava fotoğraflarından takip edilmektedir. Bu çalışmada bu okumaya dayanarak, bir sultan çiftliğinden eğitim yerleşkesine dönüşüm süreci ele alınmaktadır. Çalışmanın odağında ise bir sultan sarayının bile korunamamasının arkasındaki sebeplere dikkat çekilmektedir.

Anahtar Kelimeler

V. Murad, Fikirtepe, sultan sarayı, av köşkü, koruma.

Etik Beyan

Tarafımca hazırlanan “Sultan Çiftliğinden Eğitim Yerleşkesine Dönüşüm, V. Murad Av Köşkü" başlıklı araştırma makalesi daha önce hiçbir dergide yayınlanmamış olup, başka bir dergide de yayım aşamasında bulunmamaktadır. Özgün bir çalışma olduğunu, bilimsel normlar ve etik kurallara uygun hazırlandığını beyan eder, TÜBA-KED Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi’nde yayınlanması hususunda gereğini saygılarımla arz ederim.

Destekleyen Kurum

Marmara Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi

Proje Numarası

MÜ, BAP, Proje kodu: FHD-2022- 10438

Teşekkür

Bu çalışma, “Sultan Çiftliğinden Üniversite Yerleşkesine V Murad Av Köşkü Hamamının Tarihsel Araştırması ve Koruma Önerileri” başlıklı araştırma projesinin bir çıktısı olup, Marmara Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi tarafından desteklenmiştir (Proje kodu: FHD-2022- 10438). Çalışmanın arşiv araştırması ayağı, Kütüphane ve Dökümantasyon Daire Başkanı Doç. Dr. Gülsün Güneş’in değerli katkıları sayesinde yürütülmüş, kurduğu koordinasyon sayesinde Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü öğrencisi Ahmet Faruk Balcı tarafından, Osmanlı Türkçesi ile yazılmış metinlerin transkripsiyon çalışmaları gerçekleştirilmiştir.

TRANSFORMATION FROM IMPERIAL FARM (ÇIFTLIK) TO CAMPUS: A HISTORICAL OVERVIEW OF SULTAN MURAD V HUNTING LODGE

Öz

In Istanbul, there were çiftliks, several sultans established throughout the nineteenth century to serve as rural properties, encompassing impressive mansions, pavillions including natural and architectural properties. Although numerous imperial farms were built particularly on the Kadıköy side, even traces of them have been lost in the current urban environment. One notable example of the çiftliks was Kurbağalıdere Çiftlik-i Humayun consisting of the mansions built in different times. The first one was constructed in the vicinity of Kurbagalıdere. Then, Sultan Murad V (1840-1904) established new properties in a topographically elevated place, presently known as Fikirtepe. Presently, this area is nestled within the boundaries of Marmara University Göztepe Campus and Atatürk High School of Science. Through the inspection of its past, the area was neglected for an extended period. The assets in the area were demolished one by one till the 1960s. Within the rapid urbanization, its surroundings were changed. While its original boundaries were preserved till the 1970s, its pattern had been entirely lost on the urban view by the 1980s. Only the bath, which has undergone an contreversial restoration, and some fragments of the walls have remained from this farm area, where natural and cultural values coexist. All the changes and eventually the disappearance of this imperial farm can be traced from aerial photographs. Based on this cartographic information, this study examines the transformation process from an imperial farm to an educational campus. It explores into the reasons behind failure to preserve even a sultan palace.

Anahtar Kelimeler

Murad V, Fikirtepe, sultan palace, hunting lodge, conservation.

Proje Numarası

MÜ, BAP, Proje kodu: FHD-2022- 10438

Kaynakça

• Ahmed Saib. (1326 /1908). Tarih-i Sultan Murad-ı Hamis, Mısır: Matbaatu Hindiyye.
• Akın, G. (2010). 20. Yüzyıl Başında İstanbul: Toplumsal ve Mekânsal Farklılaşma. İ. Akpınar (Ed.), Osmanlı Başkentinden Küreselleşen İstanbul’a: Mimarlık ve Kent 1910-2010 (20-30) içinde. Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi.
• Akpınar, İ. (2010). Sunuş. İ. Akpınar (Ed.), Osmanlı Başkentinden Küreselleşen İstanbul’a: Mimarlık ve Kent 1910-2010 (7-19) içinde. Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi.
• Ali Vasıb Efendi. (2004). Bir Şehzadenin Hâtırâtı: Vatan ve Menfâda Gördüklerim ve İşittiklerim. Osman Selahaddin Osmanoğlu (Ed.), Yapı Kredi Yayınları.
• Alman Arkeoloji Enstitüsü AAE. “Luftaufnahme Haydarpasa und Kadiköy”, D-DAI-IST-R32802, Alman Arkeoloji Enstitüsü, İstanbul. Erişim 1 Şubat 2023. https://arachne.dainst.org/entity/2013063?off set=50&fl=20&q=kadıköy&resultIndex=56
• Arıkan, B. & Pulat Gökmen, G. (2016). Kentsel Mekânın Fiziksel Katmanları, Konut Dokusunun Oluşumu ve Feneryolu Mahallesi’nin “Risk”li Dönüşümü. İdealkent, 7(20), 966-998.
• Arın, Ö. (2017). XIX. Yüzyıl İstanbul’u Mesirelerinin Dönüşümü: Kuşdili Çayırı. Mimarist, 2, 83-92.
• Arseven, C. E. (2011). Kadı Köyü Hakkında Belediye Araştırmaları. Kadıköy Belediyesi.
• Asuero, P. M. (2004). Mavi Sütunlu Saray, 1867 Evrensel Sergisi’nden Boğaziçi’ne. Dost Kitabevi.
• Atılgan, A. (2012). 5. Murad Köşkü. 17.08.2012. Erişim 1 Şubat 2023. https://mimdap.org/2012/08/5-muradkothku/
• Bali, R. N. (2007). Sarayın ve Cumhuriyetin Dişçibaşısı Sami Günzberg. Kitabevi.
• Bardakçı, M. (2014). Son Osmanlılar, Osmanlı Hanedanı’nın Sürgün ve Miras Öyküsü. İnkılap Yayınevi.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). HH.d. / 23489, Kurbağalıdere’de olan Aziz Efendi daireleri, Ağalar daireleri, matbah, kiler, ahır, zahire anbarı vs.nin inşaat masraf defteri. a.g.y.tt, 1271 M.1855
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). HH.d. / 18363 Devletlü Murad Efendi’nin Kurbağalıdere’de bulunan kasrının masarıfatını gösterir defter. 5.2.1292 M. 1875
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). HH.İ, 38/29. Şehzadelerin Kurbağalıdere, Tarabya ve Ayazağa Kasırlarında kaldıkları süre içinde yapılan Matbah-ı Amire masarıfatının Hazine-i Hassa tarafından tesviye olunması. H-20-04-1280
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). HH.İ, 94/50 H. 15.4.1312- M. 1894 Depremde zarar gören Kurbağalıdere Çiftlik-i Hümayunu bina ve duvarlarının tamir edilmesi.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). ML. EEM., 1283/13. R. 24.10.1334- M. 1918. Merhum Şehzade Selahaddin Efendi’nin vereselerine ait Kurbağalıdere ve Merdivenköy’de bulunan çiftlik ve tarlaların durumu.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). MB.İ., 135/42 H. 11.07.1327- M. 1909. Kurbağalıdere Kasrı ve Çiftliğine bağlı olmak üzere müfredatı gösterilen altı adet arazinin Şehzade Selahaddin Efendi’ye tahsis olunduğu.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Y.EE., 22/3. H. 15.05.1282- M. 1865. Murad Efendi’ye Kurbağalıdere’de inşa olunan kasrın maliyetinin hulasa cetveli.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Y.EE., 55/77. H. 10.10.1286- M. 1870. Güceoğlu Agop Efendi’nin matlubatı ile Kurbağalıdere’deki Sultan Murad’a ait köşkün inşasına sarfedilen paranın hesabının müfredatını gösterir cetvel.
• Bora, N. (1970). Fikirtepe Gecekonduları [Yayımlanmamış Bitirme Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Çeçen, K. (1984). İstanbul’da Osmanlı Devrindeki Su Tesisleri. İstanbul Teknik Üniversitesi.
• Çelik, Z. (2019). 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul. Türkiye İş Bankasi Kültür Yayinları.
• Hut, D. (2009). Veliahd Murad-Yeni Osmanlılar İlişkisinde Fikirtepe V. Murad Köşkü. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 20, 101-142.
• Eldem, E. (2005). İstanbul’da Ölüm: Osmanlı-İslam Kültüründe Ölüm ve Ritüelleri. Osmanlı Bankası Arşive ve Araştırma Merkezi Yayınları.
• Eldem, E. (2019). 5. Murad’ın Oğlu Selahaddin Efendi’nin Evrak ve Yazıları: V. Murad ile Cleanthi Scalieri, Cilt I. İş Bankası Kültür Yayınları.
• Eldem, E. (2021). V. Murad’ın Oğlu Selahaddin Efendi’nin Evrak ve Yazıları: Hatırat ve Belgeler (Mukayyet), Cilt II. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Eldem, S. H. (1954). Türk Evi Plan Tipleri. İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi.
• Eldem, S. H. (1974). Köşkler ve Kasırlar II. Devlet Güzel Sanatlar Akademisi Yüksek Mimarlık Bölümü Rölöve Kürsüsü.
• Ekdal, M. (1996). Bizans Metropolünde İlk Türk Köyü Kadıköy. Kadıköy Belediye Başkanlığı Kültür Yayınları 1.
• Ekdal, M. (2005). Kapalı Hayat Kutusu Kadıköy Konakları. Yapı Kredi Yayınları.
• Ekem, Z. (2018). İstanbul’da Sultan Abdülaziz dönemi kasırları arasında Ayazağa kasırlarının yeri [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi.
• Erkan, P. (2022). Kadıköy’de Sultan V. Murat’ın Sarayı, 03 Şubat 2022. Gazete Kadıköy. Erişim 1 Şubat 2023. https://www.gazetekadikoy.com.tr/ yazarlar/pinar-erkan/kadikyde-sultan-v-muratinsarayi
• Erkân-ı Harbiye-i Umûmiye. (1911-1912). İstanbul Boğazı ve civarı haritası (1:50000). Salt Araştırma Arşivi, https://archives.saltresearch. org/handle/123456789/100256
• Goltz Paşa. (1897). Karte der umgegend von Constantinople-İstanbul ve çevresini gösteren harita, C. Frh. v.d. Goltz (Pascha), Schall & Grund, Berlin. Salt Araştırma Arşivi, https://archives.saltresearch.org/ handle/123456789/102289?locale=tr
• Google Earth. Google Earth Hava Fotoğrafları. Erişim 1 Şubat 2024.
• Gökçen, R. (1998). Kadıköy. İstanbul ve İlçeleri Dizisi:17, Özyürek Yayınları.
• Gümüş, M. D. (2019). II. Meşrutiyet Dönemi’nde V. Murad’a İade-i İtibar: Mimar Vedad (Tek) Bey’in Türbe Düzenlemesi. Art-Sanat, 11, 207-224.
• Günay, R. (2021). İstanbul’un Kaybolan Ahşap Konutları. YEM Yayın (Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları).
• Hafızoğlu, E., & Kubat, A. S. (2023). Tarihsel-Coğrafi Yaklaşım Temelinde Kadıköy’ün Çeper Kuşak Gelişim Sürecinin İncelenmesi. Türkiye Kentsel Morfoloji Ağı IV. Kentsel Morfoloji Sempozyumu (Konya, 31 Mayıs- 2 Haziran 2023) Bildirileri içinde (696-713). https://www.isufturkey.org/index. php/tnum/article/view/217/257
• Harita Genel Müdürlüğü Arşivi (HGM). T.C. Millî Savunma Bakanlığı, Harita Genel Müdürlüğü Hava Fotoğrafları, Tuğlacıbaşı_Kadıköy (1937 yılı 17_464 / 20_24 / 20_104, 1939 yılı 26_1215, 1942 yılı 60_828, 1946 yılı 156_110, 1950 yılı 251_433/ 251_434/ 252_454, 1954 yılı 516_94, 1957 yılı 912_12, 1958 yılı 912_50, 1963 yılı 1406_150, 1966 yılı 1722_644, 1972 yılı 2382_3945, 1976 yılı 3303_106, 1982 yılı 3578_3664).
• Harita Umum Müdürlüğü. (1932). İstanbul [1/25.000]. Salt Araştırma Arşivi. https://archives.saltresearch. org/handle/123456789/113068
• İBB Atatürk Kitaplığı (AK). (1911). Kadıköy- Hasanpaşa mahallesinin Kurbağalıdere caddesinde 29 numaralı Kemikçi çayırı ile bağdat caddesindeki bostanın mutasarrıfları bulunan şehzade Salahaddin Efendi hazretleri ve damat Mahmud ve Refik Beyler ile Hatice Sultanın şayian tasarruf ettikleri mahallin dönüm üzerine ifrazına dair tanzim kılınan haritasıdır, 1329, Hrt_004417.
• İBB Atatürk Kitaplığı (AK). (1926). İstanbul Anadolu Ciheti Haritaları, Kadıköy Ciheti, Pafta 161, 164, 165.
• İBB Şehir Haritası. İstanbul Hava Fotoğrafları, Arşiv. Erişim 1 Şubat 2024. https://sehirharitasi.ibb.gov.tr
• İnan Ocak, Z. (2023). V. Murad Av Köşkü Hamamı’na İlişkin Mimari Bir Sorgulama. Tarihi Su Kültürü ve Yapıları Sempozyumu (İstanbul, 18-19 Kasım 2021) Bildirileri (ss. 91-100) içinde. Fatih Belediyesi Kültür Yayınları.
• İnan Ocak, Z., Kızılyaprak, N. & Şahin, N. (2023) Restorasyon Trajedisinden Sürdürülebilir Kullanıma Dönüş: V. Murad Av Köşkü Hamamı Koruma Projesi, 6.Ulusal Yapı Kongresi ve Sergisi “Değişen Dünyada Yapılı Çevre”, 7-9 Aralık 2023, Eskişehir.
• İnan Ocak, Z., Kızılyaprak, N. (2024). Restorasyon Trajedisinden Sürdürülebilir Kullanıma Dönüş: V. Murad Av Köşkü Hamamı Koruma Projesi, YAPI Dergisi, 491 Mayıs- Haziran, 65-71.
• İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Kitaplığı (İAE). “Kurbağalıdere”, 1890-1895, FKA_004275. 1 Şubat Eylül 2024. https://katalog.iae.org.tr/ yordam/?dil=0&p=1&q=kurbağalıdere&alan=tum_ txt_004275_004275_004275_004275
• İstanbul Kadıköy Belediyesi İmar ve Şehircilik Müdürlüğü Arşivi (KBA).
• İstanbul Kültür Varlıkları Koruma Bölge Müdürlüğü Arşivi (KVKKA). V. Murad Av Köşkü Hamamı Dosyası.
• Kauffer, F. (1819). Plan Topographique du Bosphore, de thrace ou Canal de Constantinople et de ses envırons Jusqu’a la source des rivie’res qui se jettent dans le port de Constantınople avec les Iles des princes et la partie de la Cote D’Asıe qui en est voisine, Constantinople : J.D. Barbıe du Bocage, 1819. Hrt_001149. İBB Atatürk Kitaplığı. http://sayisalarsiv.ibb.gov.tr/ yordambt/yordam.php?aDemirbas=Hrt_Gec_001461
• Kuban, D. (2001). Ahşap Saraylar: Kaybolan Kent Hayalleri. YEM Yayın (Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları).
• Kuban, D. (2010). Kent ve Mimarlık Üzerine İstanbul Yazıları. YEM Yayın (Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları).
• Marmara Üniversitesi Kütüphaneleri, Taha Toros Arşivi. Kurbağalıdere kalıntıları, Erişim 1 Eylül 2023. https://katalog.marmara.edu.tr/eyayin/ozelarsiv/ tta/fotograflar/279/001562197008.pdf https:// katalog.marmara.edu.tr/eyayin/ozelarsiv/tta/ fotograflar/2374/001562198008.pdf
• Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Sanal Müze. Erişim 1 Şubat 2024. http://muze.aef.marmara. edu.tr/muze-aef-hakkinda
• Marmara Üniversitesi Rektörlüğü, Yapı İşleri Daire Başkanlığı Arşivi.
• Moltke. (1839). Daru’l-hilafetü’l-aliye ve civarı haritasıdır., Dersaadet, 1268, Hrt_000041, İBB Atatürk Kitaplığı, http://sayisalarsiv.ibb.gov.tr/yordambt/yordam. php?aDemirbas=Hrt_000041
• Oğuz, O. (2004). 80 yıl Cumhuriyet’e yaşıt bir hayat. Doğan Kitapçılık.
• Özdoğan, M. (2023). Fikirtepe: 1952-54 Excavations at the Neolithic Site of Fikirtepe in İstanbul: Archaeologie in Eurasien XX. Studien im Thrakien-Marmara-Raum X. Deutsches Archäologisches Institut, Archäologie in Eurasien 42.
• Öztürk, C. (2005) Türkiye’de Dünden Bugüne Öğretmen Yetiştiren Kurumlar. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Saner, T. (2008). İstanbul’daki Konut Mimarisinde Üslup ve Karakter. M. Bachmann, B.Tanman (Ed.), Ahşap Istanbul: konut mimarisinden örnekler (ss. 64-93) içinde. İstanbul Araştırmaları Enstitüsü.
• Şakir, Z. (1943). Çırağan Sarayında 28 sene: Beşinci Muradʼın hayatı. (Haz. F. Gücüyener). Anadolu Türk Kitap Deposu.
• Şehsuvaroğlu, H. Y. (1949). Sultan Aziz: Husûsî, Siyâsî Hayatı, Devri ve Ölümü. İstanbul: Hilmi Kitabevi.
• T.C. Resmî Gazete. “Yükseköğretim Kurumlan Teşkilâtı Hakkında Kanun Hükmünde Kararname”, KHK 41, Tarih: 22 Haziran 1982. Erişim 1 Şubat 2024. https:// www.resmigazete.gov.tr/arsiv/17760.pdf
• T.C. Resmî Gazete. “Kültür Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu İlke Kararı, 21.02.2018 /922 gün ve karar numaralı”, Resmî Gazete No. 30347, Tarih: 1 Mart 2018. Erişim 1 Şubat 2024. https://www.resmigazete. gov.tr/eskiler/2018/03/20180301-12.htm
• Tekeli, İ. (1998). Türkiye’de Cumhuriyet Döneminde Kentsel Gelişme ve Kent Planlama. 75. Yılda Değişen Kent ve Mimarlık, Tarih Vakfı Yayınları.
• Tekeli, İ. (2009). Modernizm, Modernite ve Türkiye’de Modernleşme Yazıları. Tarih Vakfı Yayınları.
• Wharton, W. J. L. (1882). Sea of Marmara. Approach to the Bosphorus from Stefano point to Prinkipo channel including Princes Islands surveyed by Captain W.J.I. Wharton, R.N. https://archives.saltresearch.org/ handle/123456789/97350
• URL 1. Tarihi hamam restorasyon sonrası tanınmaz halde. Erişim 1 Şubat 2024. https://www.gazetekadikoy. com.tr/gundem/tarihi-hamam-restorasyon-sonrasitaninmaz-halde
• URL 2. Validebağ Korusu Planları için Bir İptal Kararı Daha. Erişim 1 Şubat 2024. http://www.yapi.com. tr/haberler/validebag-korusu-planlari-icin-bir-iptalkarari-daha_194268.html
• URL 3. https://www.millisaraylar.gov.tr