Building Complexes in Tire from the Aydınid to the Ottoman Era (14th – 16th Centuries)

Yıl 2014, Cilt: 21 Sayı: 21, 7 - 39, 01.12.2014

Çağla Caner Yüksel

Öz

Building complexes, those commissioned by the ruling elite as a charity to become a good Muslim, to improve public welfare, to foster settlement and development and finally to epitomize their power and authority, hold a significant place within the architectural context of Anatolia in the 14th - 16th centuries. These building groups were either social institutions developed around a mosque in the center or were in the form of dervish lodges founded by the heterodox dervishes to help secure, prosper, and develop the newly conquered territories particularly during the Principality and Early Ottoman periods. While dervish lodges were built for the most part in rural lands, building groups, which assemble different functional units around a mosque either planned and designed together from the beginning or developed into a whole with later additions, were built in urban centers, like those in Tire. These building complexes were at the same time influential in transforming, developing and shaping their immediate urban contexts. As such, this study is a comparative inquiry into the building complexes of Tire commissioned first by the Aydınid and next by the Ottoman patrons in the 14th - 16th centuries, which questions their architectural development, transformation and contribution to their immediate urban settings.

Anahtar Kelimeler

Building complex, Aydınid Principality, Ottomans, Tire, architecture.

AYDINOĞULLARI’NDAN OSMANLI’YA TİRE KÜLLİYELERİ (14. – 16. YÜZYILLAR)

Öz

Anadolu’da 14. - 16. yüzyıllarda inşa edilen yapı toplulukları dönemin mimari pratikleri bağlamında dikkat çekici yer tutmaktadır. Çoğunlukla yönetici sınıfını oluşturan baniler hayır sahibi iyi birer Müslüman olmak adına, kamu yararı için, imar iskâna yönelik ve güçlerini somutlaştırdıkları propaganda amaçlı yapı toplulukları yaptırmışlardır. Bu yapı toplulukları bir cami etrafında gelişen sosyal kuruluşlar ya da Beylikler ve Erken Osmanlı dönemlerinde son derece etkin olan heterodoks dervişlerin fethettikleri toprakları “şenlendirmek” için yaptırdıkları zaviyeler biçiminde olabilir. Zaviyeler daha çok kırsalda etkili olurken kent içinde, Tire örneğinde görüldüğü üzere, bir cami etrafında çeşitli işlevleri içeren birimlerin bir araya geldiği en başından planlanarak ya da zaman içinde eklenerek inşa edilen yapı toplulukları içinde bulundukları kentsel bağlamları da dönüştürmek, geliştirmek ve biçimlendirmek üzere etkili olmuşlardır. İşte bu çalışma 14. – 16. yüzyıllar arasında Tire’de Aydınoğulları ve devamında Osmanlılar tarafından yaptırılan bu yapı topluluklarının mimari gelişim ve dönüşümlerini ve ait oldukları kentsel bağlamlarına katkılarını irdelemekte ve karşılaştırmalı olarak değerlendirmektedir.

Anahtar Kelimeler

Külliye, Aydınoğulları, Osmanlılar, Tire, mimarlık.

Kaynakça

• Akın, H. (1968). Aydınoğulları Tarihi Hakkında Bir Araştırma. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Akozan, F. (1969). Türk Külliyeleri. Vakıflar Dergisi, 8, 303-327.
• Armağan, M. A. (1983). Beylikler Devrinde Tire. İzmir: Uğur Ofset.
• Armağan, M. A. (2003). Devlet Arşivlerinde Tire. İzmir: Karınca Matbaacılık.
• Aslanoğlu, İ. (1978). Tire’de Camiler ve Üç Mescit. Ankara: ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları.
• Aslanoğlu, İ. (1994). Tire Beylik Dönemi Camileri, Çağdaş Beylik Örneklerle Kıyaslamalı Bir Değerlendirme. M. Şeker (Der.), Türk Kültüründe Tire I, Sempozyum Bildirileri içinde (ss. 89-96). Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Barkan, Ö. L. (1942). İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler. Vakıflar Dergisi, 2, 279-304.
• Barkan, Ö. L. (1962-63). Şehirlerin Teşekkül ve İnkişafı Tarihi Bakımından Osmanlı İmparatorluğunda İmaret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Ait Araştırmalar. İktisat Fakültesi Mecmuası, XXIII(1-2), 239-296.
• Berger, M. (1978). Khayr. E. von Donzel., B. Lewis and Ch. Pellat (Der.), Encyclopaedia of Islam içinde (4, ss. 1151-1153). Leiden: E. J. Brill.
• Caner Yüksel, Ç. (2012). The Making of Western Anatolian Urban Centres: Spatial Transformation in Tire, 14th-16th Centuries. Pisa: Edizioni Plus – Pisa University Press.
• Cantay, G. (2002a). Türk Mimarisinde Külliye. H. C. Güzel, K. Çiçek ve S. Koca (Der.), Türkler Ansiklopedisi içinde (7, ss. 836-853). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Cantay, G. (2002b). Osmanlı Külliyelerinin Kuruluşu. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Crane, H. (1991). The Ottoman Sultan’s Mosques: Icons of Imperial Legitimacy. I. A., Bierman R. Abou-el- Haj, D. Preziosi (Der.), The Ottoman City and Its Parts: Urban Structure and Social Order içinde (ss. 173-243). New York: Aristide D. Caratzas Publisher.
• Çakmak, C. (2002). Tire Hamamları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ertekin, L. E. (2007). Lütfi Paşa, Tire Lütfi Paşa Vakıfları ve Vakıfnamesi. Ankara: Pozitif Matbaacılık.
• Ertekin, L. E. (2008). Tire’de Aydın Sancağı İlk Sancakbeyi Halil Yahşi Bey Vakıfları ve Vakfiyesi. Ankara: Pozitif Matbaacılık.
• Evliya Çelebi. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi (9. Kitap). Y. Dağlı, S. A. Kahraman, ve R. Dankoff, (Yay. Haz., 2005). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Goodwin, G. (1986). Külliyye. E. von Donzel, B. Lewis ve Ch. Pellat (Der.), Encyclopaedia of Islam New Edition içinde (5, s. 366). Leiden: E. J. Brill.
• Göksu, E. (1985). Formation and Alteration Process of the Small Town Centres in Anatolia, The Case Study of Tire. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara.
• Göksu, E. (2006). Tire. A.U. Peker, K. Bilici (Der.), Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı (Mimarlık ve Sanat) içinde (C. 2, ss. 279-285). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Güneş, A. (2005). Bir İmar Düzeni ve Hayır Kurumu Olarak Osmanlılarda İmaret. Milli Folklor, 9/17(66), 26-33.
• Hakky, R. (1992). The Ottoman Külliye Between the 14th and 17th Centuries: Its Urban Setting and Spatial Composition. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Virginia Polytechnic Institute and State University, Virginia.
• Hızlı, M. (1998). Osmanlı Klasik Döneminde Bursa Medreseleri. İstanbul: İz Yayıncılık.
• İnalcık, H. (2004). Osmanlı İmparatorluğu, Klasik Çağ 1300-1600 (4. Bsk.) (R. Sezer Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• İpekoğlu, B. A. (1993). Buildings with Combined Functions in Anatolian Seljuk Architecture (An Evaluation of Design Principles, Past and Present Functions). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara.
• İpekoğlu, B. A. (1993). Terminology Relating to ‘Buildings that have Combined Functions’ in Anatolian Seljuk Architecture. METU Journal of Faculty of Architecture, 13(1-2), 53-65.
• İpekoğlu, B. A. (2006). Birleşik İşlevli Yapılar. A.U. Peker, K. Bilici (Der.), Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı (Mimarlık ve Sanat) içinde (C. 2, ss. 111-125). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Kafesçioğlu, Ç. (1996). The Ottoman Capital in the Making: The Reconstruction of Constantinople in the 15th Century. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Harvard University, Cambridge - Massachusetts.
• Kafesçioğlu, Ç. (1999). Heavenly and Unblessed, Splendid and Artless: Mehmed II’s Mosque Complex in İstanbul in the Eyes of Its Contemporaries. Ç. Kafesçioğlu, L. Thys ve Şenocak (Der.), Aptullah Kuran İçin Yazılar, Essays in Honour of Aptullah Kuran içinde (ss. 211-222). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kalfazade–Ertuğrul, S. (1995). Anadolu’da Aydınoğulları Dönemi Mimarisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Kolay, İ. A. (1999). Batı Anadolu 14. Yüzyıl Beylikler Mimarisinde Yapım Teknikleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Kuran, A. (1971). The Mosque in Early Ottoman Architecture. Chicago–London: University of Chicago Press.
• Mehmed Neşrî. Kitab-ı Cihan-Nüma (Neşri Tarihi). F.R. Unat, M.A. Köymen (Der. ve Çev., 1949). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Necipoğlu, G. (2005). The Age of Sinan, Architectural Culture in the Ottoman Empire. London: Reaktion Books Ltd.
• Önkal, H. (1991). Tire Türbeleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Önkal, H. ve Özgür, Ş. (2008). Tire Minarelerinin Beylikler ve Erken Osmanlı Dönemi Minareleri Arasındaki Yeri. M. Şeker, A. Taşcan (Der.), Türk Kültüründe Tire II, Sempozyum Bildirileri içinde (ss. 245-259). İzmir: Tire Belediyesi Yayınları.
• Reyhanlı, T. (1976). Osmanlı Mimarisinde İmaret: Külliye Üzerine Notlar. Türk Kültürü Araştırmaları, XV(1-2), 121-131.
• Say, Y. (2006). Anadolu’nun İslamlaşması ve Türkleşmesi Sürecinde Gazi – Eren – Evliyaların Rolü, Seyyîd Battal Gazi ve Külliyesi. İstanbul: Su Yayınları.
• Telci, C. (2008). XV. – XVI. Yüzyıllarda Tire Şehri. M. Şeker, A. Taşcan (Der.), Türk Kültüründe Tire II, Sempozyum Bildirileri içinde (ss. 21-40). İzmir: Tire Belediyesi Yayınları.
• Tokluoğlu, F. (1957). Tire, Tarihi ve Turistik Değerleri. İzmir: Yenilik Basımevi.
• Tokluoğlu, F. (1959). Tire’de Yetişen Alim, Şair, Mütefekkkir, ve Mutasavvıflar. İzmir: Ragıp Basımevi.
• Tokluoğlu, F. (1964). Tire. İzmir: Şehir Matbaası.
• Tokluoğlu, F. (1973). Tire Çevre İncelemeleri. İzmir: Karınca Matbaacılık.
• Vryonis, S. Jr. (1991). Byzantine Constantinople and Ottoman İstanbul: Evolution in a Millenial Imperial Iconography. I. A., Bierman R. Abou-el- Haj, D. Preziosi (Der.), The Ottoman City and Its Parts: Urban Structure and Social Order içinde (ss. 13-52). New York: Aristide D. Caratzas Publisher.