Türkistan Tarihine Damga Vuran Bir Kadın Lider: Kurmancan Datka (1811-1907)

Yıl 2020, Cilt: 1 Sayı: 1, 43 - 62, 30.06.2020

Ramazan Keserci

Öz

XIX. yüzyılda ‘’Alay Hanışası’’ unvanıyla bilinen, ömrü ve yaptığı etki ile Türkistan coğrafyasına mal olmuş, Türk tarihinin bilinen ilk kadın generali Kurmancan Datka’nın (1811-1907), hayatı ve siyasî faaliyetleri bu makalenin konusunu oluşturmaktadır. Kırgız bir ailede bugünkü Kırgızistan’ın ikinci büyük şehri olan Oş’ta 1811’de dünyaya gelen Kurmancan, Türk Tarihinde‘’Datka’’ (General) unvanı ile taltif edilmiş bilinen ilk kadındır. Kurmancan, Hokand Hanlığı’nda üst düzey görevli olan Alimbek Datka ile evlendikten sonra, Hokand Hanlığı’nda ve Kırgız halkının siyasetinde etkin bir konuma yükselmiştir. Eşi Alimbek Datka’nın öldürülmesinden sonra Güney Kırgızistan’daki Kırgızların liderliğini yapan Kurmancan Datka, Hokand Hanlığı’nın 1876’da Rusya’ya ilhak edilmesinden sonra, oğullarıyla birlikte Rus işgaline karşı amansız bir mücadele vermiş, ancak dönemin ağır şartlarını göz önünde bulundurarak onlarla bir anlaşma yapmıştır. Hayatı ve yaptığı faaliyetleri Kırgızlar arasında efsaneye dönüşmüş olan bu müstesna kadın, ülkemizde yeterince tanınmamaktadır. Yaptığımız çalışma ile bu eksikliği bir nebze olsun gidermeyi hedeflemekteyiz. Bunun dışında Türk-İslam dünyasındaki kadının yerinin anlaşılmasında, Kurmancan Datka’nın iyi bir örnek teşkil edeceğini düşünmekteyiz. Ayrıca, çalışmamızın Orta Asya Türk devletleri ile Türkiye Cumhuriyet’i arasında uzun zamandır kurulamayan dinî, tarihî ve kültürel bağların yeniden tesis edilmesine katkı sunacağı kanaatindeyiz.

Anahtar Kelimeler

Datka, Hokand, Hanlıklar Dönemi, Alimbek Datka, Kurmancan

Kaynakça

• Alpargu, M. (2002). Türkistan hanlıkları: Buhâra Özbek Hanlığı. Türkler Ansiklopedisi, VIII, Ankara: Yeni Türkiye Yay.
• Aynakulova, G. (2011). Alay dağlarının melikesi Kurbancan Datha (1811-1907). Gazi Türkiyat, Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, 1 (8), 217-230.
• Bababekov, H. N. (1990). Narodnıya V kokandskom hanstvei ih satsialno- ekonomiçeskiye İ politiçeskiye predposılki. (XVIII-XIX yy.), Taşkent: Fan Yay.
• Bulut, Y. (2003). Hindistan'da sömürgecilik oryantalizm ve William Jones. İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 3 (6), 71-106)
• Çetin, H. (2000). 1863-1873 döneminde Orta Asya'da Rus-İngiliz rekabeti. Bilig Dergisi, (15), 1-14.
• Dursun, D. (1991). Asya; sömürgecilik dönemi ve bağımsızlık. DİA, III, İstanbul: TDV Yay.
• Galitskiy, V.- Ploskih, V. (1987). Starinnıy oş. Frunze: İlim Yay.
• Hayit, B. (1975). Türkistan: Rusya ile Çin arasında. İstanbul: Otağ Yay.
• Konukçu, E. (1998). Hokand hanlığı. DİA, XVIII, İstanbul: TDV Yay.
• Köse, N. (2002). Kırgız tarihinde bir kadın general: Kurmancan Datka. Milli Folklor,14 (54), 55-61.
• ÖBМА (Özbekistan Merkezi Ulusal Arşivi)., F. İ-19. op. 34- iş papka, 76.
• Ömürbekov T. N., Çorotegin T. K. (1995). Kırgızdardın cana Kırgızstandın canı doordogu tarıhı. Bişkek: Kırgızistan Basımevi.
• Ömürzakova, T. (2002). Kurmancan Datka door insan işmerdüülük. Bişkek: Kırgızistan Basımevi.
• Ploskih, V.M. (1977). Kırgızı i Kokandskoe Hanstvo. Frunze: İlim Yay.
• Ploskih, V. (1992). İstoriya Kırgızov (Dosovetskiy Period). Bişkek: İlim Yay.
• Saray, M. (1994). Rus işgali devrinde Osmanlı Devleti ve Türkistan Hanlıkları arasındaki siyâsî münâsebetler. (1775-1875). Ankara: TTK Yay.
• Saray, M. (2004). Modern Kırgızistan’ın doğuşu. Ankara: Detamat Tanıtım, Tasarım Matbaacılık.
• Tageyev, B. L. (1898). Pamirskiy pahod. İstoriçeskiy Vestnik. T. 73. No 7.
• Terentyev M. A. (1906). İstoriya zavoyevaniya sredndiy azii. Sobr. Soç. v 3x Tomah. St. Petersburg. T.1, T. 2.
• Topal, K. (2014). 19. Yüzyılda İngiltere'nin Türkistan siyaseti. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• TSGVİA (Moskova Merkez Devlet Askeri Tarih Arşivi), F. 1396, op. 2. 96,97 İş Papkası, 154.
• Wint, G. (1941). The British in Asia (Faber And Faber Limited), London.
• Yazıcı T. (1995). Fergana. DİA, XII, İstanbul: TDV Yay.
• Yedikıta Dergisi, (2010) Türkistan tarihinde bir kadın kahraman; Kurmancan Datka. Nisan, 15-23).
• Yuvaçev, İ. P. (1907). Kurban-Datka, Kara – Kırgızkaya Tsaritsa alaya. İstoriçeskiy Vestnik, No 12.
• Yuvaçev, İ. P. (1991). Kurmancan Datka alaylık Kara-Kırgızdardın kanışası / KIRGIZDAR. Bişkek: Kırgızistan Basımevi.
• Ziyaev, H. (2007). Türkistan’da Rus hâkimiyetine karşı mücadele. (Çev. Ayhan Çelikbay), Ankara: TTK Yay.