Poetic Evidence About Nahiw in Abū Hayyān’s al-Bahru al-Muhīt (Example of Sūrat Ṭā Hā)

Yıl 2022, , 280 - 301, 31.12.2022

Ahmed İbrahim Elhammud

https://doi.org/10.54122/umde.1188541

Öz

Poetry has occupied a great place in Arabic literature, both before and after Islam, and Still those who are interested in the interpretation of Qur’ān pay great attention to poetry and consider it the basic reference if the Qur’ānic verses are unclear to them, and this interest was not seen only in one age but rather emerged clearly from the era of the companions and the followers and their followers, extending to the later ages of the interpreters. This research focuses on the issue of using the Arabic poetry to serve the interpretation of Qur’ān, through the interpretation heritage left by Abū Hayyān (d. 745/1344) In his interpretation of al-Bahr al-Muhīt, in which he focused a lot on the grammatical and Arabic aspects as well as the science of readings until it was considered a reference for both sciences. At the beginning of this research it presents something from the biography of Abū Hayyān, then it refers to the mentions about his interpretation and the method he followed in his writings, then it comes to the issue of the poetic evidence “shahid”, explores it and shows how the scholars of the predecessors looked at it, and then it concludes to the talk about the poetic evidence that Abū Hayyān gave in the interpretation of Sūrat Ṭā Hā and how he analyzed it and built on it his interpretation or parsing of the Qur’ānic verses. This research focused on the poetic evidence related to the science of grammar, then the research concluded with a number of results and recommendations.

Anahtar Kelimeler

Arabic Literature, Tafsīr, Nahiw, al-Bahr al-Muhīt, Abū Hayyān, Sūrat, Ṭā Hā, istishhād.

Ebû Hayyân’nın el-Bahru’l-Muhit’inde Nahivle İlgili Şiirsel Deliller (Taha Suresi Örneği)

Öz

Şiir, İslamiyet’in hem öncesinde hem de sonrasında Arap edebiyatında önemli bir yere sahip olmuştur. Kur’an-ı Kerim’in tefsiriyle ilgilenen herkes, ayetlerin anlaşılması noktasında hala şiire büyük bir önem atfetmekte ve onu temel kaynak olarak görmektedirler. Şiire verilen bu önem belli dönemlerle sınırlı olmayıp Sahabe, Tabiin ve Tebe-i Tabiîn dönemlerinden bugüne canlılığını korumuştur. Nitekim günümüzde, Kur’an ayetinin anlamı ve tefsiri hakkında sahip olunan herhangi bir görüş ya da düşüncenin desteklenmesi için şiirden nakiller yapılabilmektedir. Bu çalışma, Ebû Hayyân el-Endelüsî’nin (ö. 745/1344) hem dilbilim hem de kıraat ilmi için referans olarak kabul edilen el-Bahru’l Muhît isimli eserinde Arap şiirinin, Kur’an-ı Kerim tefsirine katkılarını ortaya koymak üzere kaleme alınmıştır. Çalışmada öncelikle Ebû Hayyân’ın hayatı üzerinde durulmuş, sonrasında izlenecek yöntem hakkında bilgi verilmiş daha sonra da şiirin, tefsirde “şahid” olarak kullanılması konusu ele alınmıştır. Önceki alimlerin bu konu hakkındaki görüşlerine de yer verilmiştir. Yine bu çalışma “şevahidin” ilk olarak nahiv açısından ele alınmıştır. Çalışmanın ilerleyen safhalarında “Taha Sûresi” özelinde Ebû Hayyân’ın tefsirinde “şahit” olarak yer alan şiirler, bahsedilen esas üzere incelenmiştir. Kur’an’daki ayetlerin i‘râb ya da tefsiri yapılırken nasıl çözümlendiği ve açıklandığı ortaya konularak nihayetinde çalışma, sonuç ve önerilerle sonlandırılmıştır .

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagati, Tefsir, Nahiv, el-Bahrul-Muhît, Ebû Hayyân, Taha Suresi, İstişhâd

ابو حَيَّانَ وشَوَاهِدُهُ الشِّعرِيَّةُ النَّحويَّة في البَحرِ المحيطِ (سُورَةُ طَهَ أُنمُوذَجًا)

Öz

لقد تبوَّأَ الشِّعرُ مكانةً عظيمَةً في الأدب العربي سواءٌ قبل الإسلامِ وبعدَهُ، ولم يزل المهتَمُّون بالتَّفسير للقرآن الكريم يولونَ كبيرَ عنايةٍ بالشِّعر ويعدُّونَه المرجِع الأساس إذا ما أُغْلِقت عليهم الآيات القرآنيَّة، وهذا الاهتمام لم يكُن مقصورًا على عصرٍ دون عصر بل قد برزَ جَليًّا من لدُن عصر الصَّحابة والتابعين وأتباعِهم مُمتَدًّا إلى العصور الـمُتَأخِّرة لِلمُفَسِّرين، إذ كان الواحِدُ من الـمُفَسِّرين لَيسوقُ البيت الشِّعريَّ شاهِدًا ليدعَمَ ما ذَهَبَ إليه وارتآهُ من تفسيرٍ وفهمٍ للآيةِ القرآنيَّة؛ وهذا البحثُ يَصُبُّ اهتمامَه على مسألةِ خدمةِ الشِّعرِ العربيِّ لتفسيرِ القرآنِ الكريمِ، وذلك من خلالِ التُّراث التَّفسيريِّ الذي تركَهُ أثيرُ الدِّينِ أبو حيَّانَ الأندلُسِيُّ  في تفسيرِهِ البحرِ المحيطِ، والذي ركَّزَ فيهِ كثيرًا على الجوانب النَّحويَّة والإعرابيَّة إلى جانب علم القراءات حتى عُدَّ مرجِعًا لِكِلا العِلمَين. وقد قدَّم هذا البحث في البدايةِ شيئًا من سيرةِ أبي حيَّانَ ثمَّ انثنى إلى الكلامِ على تفسيرِهِ ومنهجِهِ الذي مَشَى عليهِ في تَأليفِهِ، ثمَّ انتقل إلى الكلام على قَضيَّةِ الشَّاهدِ الشِّعريِّ فبحثَ فيها وكيف نظرَ علماءُ السَّلَفِ إليها، ثمَّ خَلَصَ منها إلى الكلامِ على الشَّواهدِ الشِّعريَّةِ التي ساقَهَا أبو حيَّان في تفسيرِ سورةِ طَهَ وكيف كان يُحَلِّلُها ويبني عليها تفسيرَه أو إعرابَهُ للآيات القرآنيَّة، وقد ركَّزَ هذا البحثُ على الشَّواهدِ الشِّعريَّة الـمُتَعلِّقَةِ بعلمِ النَّحوِ، ثمَّ خُتِمَ البحثُ بعددٍ من النَّتائجِ والتَّوصِيَاتِ.

Anahtar Kelimeler

اللغة العربيَّة وبلاغتها, البحر المحيط, أبو حَيَّان, التَّفسير, النَّحو, الاستشهاد

Kaynakça

• A‘şâ, Meymûn b. Kays. Dîvânü’l-Aʿşâ’l- Kebîr. thk. Muhammed Hüseyin. el-Mektebü’l-Şarki li’n-Neşr, ts.
• Angel Palencia. Tarihu’l-fikri’-l Endülisî. Tercüme: Hüseyin Munis. Mektebetü’s-Sekafetü’d-Diniyye, Kahire, ts.
• Beyati, Adil Casim. Şi’ru Kays b. Züheyr. en-Necef: Matbaatü’l-Adab,1972.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Muhammed Züheyr Nâsır. Daru Tavku’n-Necat, Beyrut, 1442.
• Cerravi, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Abdi’s-Sellam. el-Hamasetü’l-Mağribiyye. thk. Muhammed Ramazan ed’Daye. Beyrut: Daru’l-Fikri’l-Muasır, ts.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. Tâcü’l-luğa. thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr. Darul-İlim li’l-Melayin, 1987.
• Cürcânî, Alî b. Muhammed. et-Taʿrîfât. thk. Muhammed Basil Uyun es-Sud. Beyrut, Daru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 2002.
• Dayf, Şevkî. el-Medârisü’n-nahviyye. Kahire: Daru’l Maarif, ts.
• Ebû Hayyân, Esirü’d-Din Ebû Hayyân el-Endelüsî. Divan-ı Ebû Hayyân el-Endelusî. thk. Ahmet Matlub- Hatice el-Hudeysi. Bağdat: Matbaatu’l Ani, 1969/1388.
• Ebû Hayyân, Esirü’d-Din el-Endelusî. el-Bahrü’l-muhît. thk. Mahir Habuş. Beyrut: Daru’r-Risaleti’l Alemiyye, 2015.
• Ebû Ubeyde, Ma‘mer b. el-Müsennâ. Mecâzü’l-Kurʾân. thk. Fuat Sezgin. Kahire: Mektebetü’l Hancı,1381.
• Ebû Ubeyde, Ma‘mer b. el-Müsennâ. Şerh nekâʾizu Cerîr ve’l-Ferezdak. thk. Muhammed Hur- Velid Halis, Abu Dabi: Menşuratü’l Mecmai’s-Sekafi, 1998.
• Esedî, ez-Zübeyr b. Bekkâr. el-Ahbârü’l-muvaffakıyyât. thk. Sami el-Ani, Beyrut: Daru Alemi’l Kutub, 1996.
• Hadisî, Hatice. Ebu Hayyân el-Endelusî. Bağdat; Mektebetün’n-Nahza,1966.
• Hafâcî, Şihâbüddîn Ahmed el-Mısri el-Hanefi. ʿİnâyetü’l-Kadî ve kifâyetü’r-Râzî Hâşiye ʿalâ Tefsîri’l-Beyzâvî. Beyrut: Dar-ı Sadır, ts.
• Hanbeli, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. Ali. el-Lübâb fî ʿulûmi’l-Kitâb. Thk. Ahmed Abdu’l-Mevcud-Ali Muavviz. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Hatîb, Ahmed b. Alî. Târîhu Bağdâd. thk. Mustafa Abdulkadir Ata. b.y: Mektebetü’l-Hancı, 1997.
• İbn Abbas, Abdullah. Mesailu Nafi’ b. Ezrak an Abdullah b. Abbas. thk. Muhammed ed- Dali. Kıbrıs: Daru’l- Cefan, ts.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. Sırru sınâʿati’l-iʿrâb. Beyrut: Daru’l- Kutubi’l İlmiyye, 2001.
• İbn Ebi Sülma, Züheyr. Şi’ru Zuheyr b. Ebî Sülmâ (Sin’atu’l-A’lam eş-Şentemerî). thk. Fahreddîn Kabave. Beyrut: el-Afaku’l cedide, 1980.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn el-Kazvînî er-Râzî. Muʿcemü mekayîsi’l-luğa. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn.Beyrut: Daru’l-Fikir, 1979/1399.
• İbn Hacer, Ahmed İbn Hacer el-Askalânî. ed-Dürerü’l-kâmine fî aʿyâni’l-miʾeti’s-sâmine. thk. Muhammed Abdu’l Muid. Haydarabad: Meclisü’l Maarifi’l Osmaniyye,1972
• İbn Haldûn, Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed. Dîvânü’l-mübtedeʾ ve’l-haber fî eyyâmi’l-ʿArab ve’l-ʿAcem ve’l-Berber ve men-âsarahüm min-zevi’s-sultâni’l-ekber (Mukaddime). thk. Halil Şahaze. b.y.: Daru’l Fikir, 1988.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. Dar-u Sadır, 1994/1414.
• İbn Mukbil,Temim b. Ubey. ed-Dîvân. thk. İzzet Hasan. Şam: Daru’ş- Şarki’l Arabi, 1995
• İbnü’l-Cezerî, Şemsüddin Muhammed b. Muhammed. en-Neşr fi’l-kırâʾâti’l-ʿaşr. thk. Ali el-Dabbağ. b.y.: el- Matbaatü’t Ticariyyetü’l Kübra, ts.
• İbnü’l-Cezerî, Şemsüddin Muhammed b. Muhammed. Gayetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâʾ. Kahire: İbn-i Teymiyye Kitabevi, ts.
• İbnü’l-Enbârî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Kasım. Kitâbu Îzâhi’l-vakf ve’l-ibtidâ . thk. Muhyiddin Ramazan, Şam: Matbuat-ı Mecmau’l-Lugati’l-Arabiyye, 1971.
• İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Abdu’l Kadir Arnaût. Şam: İbn-i Kesir Yayınevi, 1986.
• İbrahim, Abdurrahman Yusuf. eş-Şevâhidu’ş-şi‘riyye fî Rûhi’l-me‘ânî. Yüksek lisans tezi, Hartum Üniversitesi, Sudan, 2004.
• İmruülkays, İmruülkays b. Hucr. Divan-ı İmruülkays, thk. Hasan es-Sendusi. b.y.: Daru İhyai’l-Ulum, 1990.
• İsmail, Abdü’l-Melik b. Garib. Divanü’l-Accac (Asmai şerhi rivayetiyle). thk. İzzet Hasan. b.y.: Daru’ş-Şarki’l-Arabi, 1995.
• İsnevî, Cemâlüddîn Abdürrahîm b. el-Hasen. et-Tabakâtü’ş-şâfiʿiyye. thk. Kemal el-Hut, b.y.: Dârü’l-kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Kefevî, Ebü’l-Bekâ Eyyüb b. Musa el-Hanefi. el-Külliyyât. thk. Adnan Derviş-Muhammed Mısri. b.y: Müessesetü’r-Risale, ts.
• Kurtubî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Kurʾân. thk. Ahmed el-Berduni-İbrahim Tabş. b.y.: Darü’l-Kütübi’l Mısriyye, 1964.
• Magri, Şihabuddin Ahmed b. Muhammed et-Tilimsani. Nefhu’t-Tiyb min Ğusni Endülüsi’r-Ratib thk. İhsan Abbas. Beyrut: Daru’s-Sadır, 1997.
• Nîsâbûrî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed el-Vahidi. et-Tefsîrü’l-basît. b.y.: Menşurat Camiat-i El-İmam ibn Suud,1430.
• Râfiî, Mustafâ Sâdık. Târîhu âdâbi’l-ʿArab. b.y.: Daru’l-Kutubi’l-Arabi 1974.
• Rızk, Ahmed Hızır. eş-Şevâhidu’ş-şi‘riyye fi’d-Dürri’l-mensûr. Yüksek lisans Tezi, Ürdün Üniversitesi, Ürdün, 2009.
• Sa‘leb, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ. Şerhu şiʿri Züheyr b. Ebî Sülmâ. thk. Fahreddin Kabâve. Şam: Mektebetü Harun er-Reşid, 2008.
• Safedi, Selahaddin b. Aybek. el-Vafi bi’l-vefeyat. thk. Ahmed el-Arnaût ve Türki Mustafa. b.y.: Daru İhyai’t-Turas, 2000.
• Şâtıbî, İbrâhim b. Mûsâ. el-Muvâfakât. Daru İbn Affan,1997.
• Semîn el-Halebî, Şihâbüddîn Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Yûsuf. ed-Dürrü’l-masûn fî ʿulûmi’l-kitâbi’l-meknûn. thk. Ahmed el-Harrât. Şam: Darü’l-Kalem, ts.
• Sübkî, Tâcüddîn b. Takıyyüddîn. Tabakâtü’ş-Şâfiʿiyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmûd et-Tanâhî – Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. Kahire: Daru Hicr, 1413.
• Şurrab, Muhammed b. Muhammed. Şerhu‘ş-şevahid’ş-şi’riyye fi ummati’l-Kütübi’n-Nahviyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2007.
• Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-İktirâh fî usûli’n-nahv. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. Sayda: el-Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Şerhu şevâhidi’l-muğni. thk. Ahmed Kucân. Mısır: Lecnetü’t-Türasi’l-İlmi, 1996.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Kurʾân. thk. Ahmed Muhammed Şakir. b.y.: Müessetü’r-Risale, 2000.
• Tehânevî Muhammed b. Alî el-Fârûkî el-Hanefi. Keşşâfü Istılâhâti’l-Fünûn Ve’l-Ulûm. Tercüme: Abdullah el-Halidi. thk. Ali Dehruc. b.y.: Mektebeti Lübnan Naşirun,1996.
• Tenvihi, Ebu’l-Mahasin el-Mufaddi’l b. Muhammed. Tarihu’l- ulema-i’n-nahaviyyin mine’l-Basrriyne ve’l-Kuffiyne ve ğayrihim. Abdu’l-Fettah Muhammed el- Hulv. Kahire: Dar-ı Hicr, 1992.
• Yakut el-Hamevi. İrşadü’l-erip ila ma’rifeti’l edib. thk. İhsan Abbas. b.y.: Daru’l-Ğarbi’l İslami, 1998.
• Za’bi, Beşir Raşid. Usulü’l-ictihadi’n-nahvi fi’l-mezhebi’l-Kufi. Yüksek lisans Tezi. Ürdün: Âli Beyt Üniversitesi, ts.
• Zehebî, Şemseddin Ebu Abdillah. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şuayb el-Arnaût ve diğerleri. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1985.
• Zehebî, Şemseddin Ebu Abdillah. Tezkiretü’l-huffâẓ. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l İlmiyye, 1998.
• Zemahşerî, Cârullah Mahmûd b. Amr. el-Keşşâf ʿan hakâikı ğavâmizi’t-tenzîl. Beyrut: Daru’l-Kitabi’l-Arabî, 1407.