Kastamonu’da Üç Tarihî Külhan Kazanı

Yıl 2017, , 99 - 132, 30.06.2017

Mehmet Sami Bayraktar

https://doi.org/10.16971/vakiflar.329332

Cited By: 3

Öz

Bu çalışmada, Kastamonu il merkezinde
bulunan üç tarihî hamama ait külhan kazanı tanıtılıp değerlendirilecektir.
Bunlar İsmail Bey (Kurşunlu) Han’da sergilenen Kastamonu Vakıf Hamamı külhan
kazanı, Kastamonu Pembe (Balkapanı) Han’da sergilenen Kastamonu Dede Sultan
Hamamı külhan kazanı ve Kastamonu Münire Medresesi avlusunun kuzeydoğu
köşesinde sergilenen Tosya Tekke Hamamı külhan kazanıdır. Kısmen tahrip olmakla
birlikte kazanlar, orijinal görünümlerini büyük ölçüde korumaktadır.

Türk devrinde hemen her dönem güçlü
bir siyasal sosyal ve ekonomik yapı sergileyen Kastamonu’nun zengin bir mimarî
kültüre ve önemli anıtlara sahip olduğu bilinmektedir. Tarihî yapılarıyla
paralel olarak şehrin geleneksel el sanatları bakımından da son derece iyi
gelişmiş olduğu görülmektedir. Bu sanatlar içerisinde bakırcılığın iyi bir
konumda olduğu söylenebilir. Dikkat çekici ölçülerdeki kazanlar, bu işçiliğin
başarılı bir yansımasıdır.

Sanat Tarihi literatüründe külhan
kazanlarını konu olan monografik bir araştırma bulunmamaktadır. Üç külhan
kazanı ile sınırlı çalışmamız bu bağlamda bir başlangıç aşamasında görülebilir.

İncelediğimiz külhan kazanlarının en
eskisi Çobanoğulları dönemine (1273-1274 dolayı) kadar inmektedir. Ülkemizde
Anadolu Selçuklu, Beylikler ve Erken Osmanlı dönemine ait olduğu kesin olarak
bilinen madenî eserlerin sayısının azlığı dikkate alınırsa, 1273-1274 civarında
inşa edilen bir hamamda bulunan ve ilk inşadan kaldığı yönünde fikir veren
külhan kazanının günümüze ulaşması son derece önemlidir. İlki gibi üzerlerinde
kitabe bulunmayan diğer iki örneğin 1637 ve 1766-1767 yıllarına ait Osmanlı
hamamlarında yer almalarına bakılarak Osmanlı eserleri olduğu anlaşılmaktadır.

Çeşitli tarihî belgeler, Kastamonu’nun Osmanlı devrinde önemli bir
kazancılık ve bakırcılık merkezi olduğunu işaret etmektedir. Külhan
kazanlarının, Anadolu’nun çeşitli vilayetlerine ve Anadolu dışına bakırdan
mamul çeşitli kap-kacak ve alet-edevat ihraç eden Kastamonulu zanaatkârların
elinden çıkmış olabileceğini düşünmekteyiz. Yakın zamanlara kadar her iki
alanda da şehirde canlı bir üretimin olduğu bilinmektedir. 

Anahtar Kelimeler

hamam, külhan, kazan, bakırcılık, zanaat, Kastamonu, Tosya, Çobanoğulları, Osmanlı

Three Historical Bath Boilers in Kastamonu

Öz

In
this study, three different historical bath
boilers found in Kastamonu province are evaluated. These are the boilers
of Kastamonu Foundation Bath exhibited in Ismail Bey (Kurşunlu) Caravanserai, Kastamonu
Dede Sultan Bath exhibited in Kastamonu Pembe (Balkapanı) Caravanserai and of
Tosya Tekke Bath exhibited in the north-east corner of Kastamonu Münire
Madrasah. Although they are partly damaged, the boilers keep their original
appearances to a large extent.

It
is known that the city of Kastamonu, displaying powerful political, social and
economical structure in almost all periods of Turkish era, has a prosperous
culture and significant architectural monuments. Along with historical
buildings, it seems that the city is in a fine position in terms of traditional
handicrafts. It might be said that coppersmith has a distinguished position
among these handicrafts. These enormous bath boilers reflect products of this excellent
craftsmanship. In the literature of art history there is not any particular
research about the bath boilers.
This study which is limited to three boilers, may be seen as an initial work in
this context.

The oldest of these boilers dates back to the
period of Çobanoğulları Principality (1272-74). It is really important that the
boiler which is found in a bath built around the years 1272-1274, has survived
up to the present time when we consider the scarcity of metalworks that are
certainly dating from Seljukid, Principalities and Early Ottoman periods in our
country.  It is also thought that this
boiler is the one that was originally placed and used when the bath was first
built. The other boilers do not have any inscriptions like the first one and it
is thought that they are Ottoman works dating from 1637 and 1766-67. A variety
of historical documents indicate that Kastamonu was an essential center of the
coppersmith and the boiler making in Ottoman period. We think that these
boilers were works of craftsmen from Kastamonu who exported various utensils
and instruments made from copper to inside and outside of Anatolia. It is known
that there has been a vivid manufacturing of coppersmith and boiler making in
the city in recent years.

Anahtar Kelimeler

bath, furnace, boiler, coppersmith, craft, Kastamonu, Tosya, Çobanoğulları, Ottoman

Kaynakça

• Anonim (1997a). “Bakır”. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, C. 1. İstanbul : Yapı Endüstri Merkezi Yayınları. s. 182.
• Anonim (1997b). “Külhan”. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, C. 2. İstanbul : Yapı Endüstri Merkezi Yayınları. s. 1075.
• Arseven, Celâl Esad (1965). Sanat Ansiklopedisi. Ankara : Milli Eğitim Basımevi. C. 2.
• Arslan, Erdal (2012). “Kastamonu’da Beylikler Döneminden Günümüze Ulaşan Vakıf Eserleri”. Kuzey Anadolu Beylikler Dönemi Sempozyumu Bildiriler (Editör: Halil Çetin). Çankırı : Çankırı Karatekin Üniversitesi Yayınları. s. 244-275.
• Aru, Kemal Ahmet (1949). Türk Hamamları Etüdü. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi Yayını. Aslanapa, Oktay (2011). Türk Sanatı. İstanbul:Remzi Kitabevi.
• Avcı, Cemal (2012). “19. Yüzyıl Sonlarında Kastamonu Vilayeti”. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 24: s. 17-34.
• Barışta, Hatice Örcün (2015). Türk El Sanatları. Ankara : Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. C. 2.
• Başak, Oktay (2010). “Taş Çağı’ndan Tunç Çağı’na Anadolu’da Maden Sanatın Gelişimi ve Kullanımı”, Atatürk Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 2: s. 15-33.
• Belli, Oktay - ve İzzet Günday Kayaoğlu (1993a). Anadolu’da Türk Bakırcılık Sanatının Gelişimi. İstanbul: Sandoz Kültür Yayınları.
• Belli, Oktay ve İzzet Günday Kayaoğlu (1993b). “Bakırcılar”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 1, İstanbul. s. 552-554.
• Belli, Oktay ve İzzet Günday Kayaoğlu (1995). “Kastamonu Bakırcılığı”. Kültür ve Sanat 27 (Kastamonu Özel Sayısı). Ankara: İş Bankası Yayını. s. 44-46.
• Bilici, Zeki Kenan (1995). “Kastamonu Balkapanı Hanı Tarihlendirilmesi ve Restorasyonu Problemi”. 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi, (23-27 Eylül 1991 Atatürk Kültür Merkezi İstanbul). C. 1. Ankara. s. 379-383.
• Bilici, Zeki Kenan (1991). Kastamonu’da Türk Devri Mimarisi ve Şehir Dokusunun Gelişimi (18. Yüzyıl Sonuna Kadar). Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji ve Sanat Tarihi (Sanat Tarihi) Ana Bilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ankara.
• Birkan, Seçil (2005). İslamiyet Öncesi Orta Asya Türk Maden Sanatının Gelişimi (M. Ö. IV-M. S. X. Yüzyıllar). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara.
• Bodur, Fulya (1987). Türk Maden Sanatı. İstanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı Yayınları.
• Cunbur, Müjgan (1988). “Kastamonu Tarihinde Ahiler ve Esnaf Kuruluşları”. Türk Tarihinde ve Kültüründe Kastamonu Tebliğler (19-21 Ekim 1988). Kastamonu. s. 7-15.
• Çakmak, Canan (2002). Tire Hamamları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayını.
• Çifci, Fazıl (1995). Kastamonu Camileri-Türbeleri ve Diğer Tarihi Eserler. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayını.
• Çoruhlu, Yaşar (2007). Erken Devir Türk Sanatı. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Çoruhlu, Yaşar (2009). “İç Asya Türk Topluluklarına Ait Tunç Tören Kazanları ve Çin Sanatındaki Örneklerine Mukayeseli Bakış”. 6. Uluslararası Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, 3. Ankara:Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları. s.1173-1193.
• Dağlı, Yücel (2005). “Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nde Kastamonu”. İkinci Kastamonu Kültür Sempozyumu Bildirileri (18-20 Eylül 2003). Ankara: Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi Basımevi. s. 195-205.
• Darkot, Besim (1977). “Kastamonu”. İslam Ansiklopedisi, C. 6. Milli Eğitim Bakanlığı Yayını. s. 399-403.
• Dursun, Necla (2014). “Çorum’da Bakırcılık”. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 9/5: 799-824.
• Eraslan, Aylin (2009). “Antakya ve Çevresinde El Zanaatları”. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6 /12: 373-402.
• Erginsoy, Ülker (1997). “Maden”. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, 2. İstanbul: Yapı Endüstri Merkezi Yayınları. s. 1138-1147.
• Erginsoy, Ülker (1978). İslam Maden Sanatının Gelişmesi. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Eyüpgiller, Kemal Kutgün (1999). Bir Kent Tarihi Kastamonu. İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Faroqhi, Suraiya. (1994). Osmanlıda Kentler ve Kentliler (Türkçesi: Neyyir Kalaycıoğlu). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Gökoğlu, Ahmet (1952). Paphlagonia Paflagonya Gayri Menkul Eserler ve Arkeolojisi. Kastamonu:Doğrusöz Matbaası.
• Gülensoy, Tuncer (1994). “Anadolu’da Türk Bakırcılık Sanatının Gelişimi”. Milli Folklor, 3/23. Ankara. s. 6-7.
• Güzey, Ahmet Rıfat (2001). “XVII. Yüzyıl Sonu XVIII. Yüzyıl Başlarında Kastamonu”. Birinci Kastamonu Kültür Sempozyumu Bildirileri. Kastamonu: Kastamonu Valiliği Yayını. s. 121-136.
• Hasol, Doğan (1998). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul: Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları.
• İbret, B. Ünal (2001). “Küre’de Bakır Cevheri Üretimi ve Bakır Madenciliğinin Küre Ekonomisindeki Yeri”. Birinci Kastamonu Kültür Sempozyumu Bildirileri. Kastamonu: Kastamonu Valiliği Yayını. s. 433-450.
• İbret, B. Ünal (2003). “Tarihi İpek Yolu Üzerindeki Bir Anadolu Şehri Tosya (Kuruluşu ve Gelişmesi)”. Marmara Coğrafya Dergisi, 8: s. 53-82.
• Karakaya, Enis (2006). “Nasrullah Camii ve Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 32: s. 424-425.
• Karpuz, Emine (2002). “Anadolu Mutfaklarında Kullanılan Bakır Kaplar ve Osmanlı Dönemi Örnekleri”. Türkler, 12. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. s. 425-432.
• Kayabaşı, Nuran (1997). “Çorum’da Dövme Bakırcılık”. V. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi, Maddi Kültür Seksiyon Bildirileri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayını. s. 225-238.
• Kayaoğlu, İzzet Günday (1985). “Maden İsçiliginin Dünü, Bugünü ve Yarını”. Türkiye’de Sanatın Bugünü ve Yarını (Tebliğler), Hacettepe Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, I. Ulusal Sanat Sempozyumu, 17-18 Nisan 1985. s. 439- 444.
• Kayaoğlu, İzzet Günday (1991). “Kahraman Maraş’ta Bakırcılık”. Kültür ve Sanat, 10 (Kahraman Maraş Özel Sayısı). Ankara: İş Bankası Yayını. s. 30-35.
• Kazmaz, Süleyman (1997). Kastamonu Geçmiş Günler ve Küçük Sanat Hayatı. Ankara: Türk Halk Kültürünü Araştırma ve Tanıtma Vakfı Yayını.
• Kerametli, Can (1974). “Türk ve İslâm Eserleri Müzesinde Erken İslâm Devri Maden İşçiliği”. Türk Etnografya Dergisi, 14. Ankara. s. 115- 125.
• Koneska, Elizabeta (1992). “Makedonya’da Kazancılığın Gelişimi Üstüne”. IV. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri, 5. Cilt (Maddi Kültür). Ankara: Kültür Bakanlığı Halk Kültürlerini Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğü Yayını. s. 141-147.
• Kuban, Doğan (2007). Osmanlı Mimarisi. İstanbul: Yapı Endüstri Merkezi Yayınları.
• Kuşoğlu, Mehmet Zeki (2002). “Osmanlı Maden Sanatı”. Türk Dünyası Kültür Atlası – Osmanlı Dönemi, 5. İstanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı Yayınları. s. 194-205.
• Kuşoğlu, Mehmet Zeki (2006). Resimli Ansiklopedik Kuyumculuk ve Maden Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Leventoğlu, Sibel Ağce (2006). Gaziantep Hasan Süzer Etnografya Müzesi’nde Bulunan Ortaçağ ve Sonrası Döneme Ait Madeni Mutfak Kapları. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Van.
• Maden, Fahri (2004). 18. Yüzyılın Sonlarında Kastamonu (Şeriye Sicillerine Göre). Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Samsun.
• Maden, Fahri (2007). “XVIII. Yüzyıl Sonu XIX. Yüzyıl Başlarında Kastamonu’da Esnaf Grupları Zanaatkârlar ve Ticari Faaliyetler”. Karadeniz Araştırmaları, 15: s. 149-167.
• Maden, Fahri (2004). Seyyahların Gözüyle Kastamonu. İstanbul: Roza Yayınevi.
• Memişoğlu, Ferhan (1973). “Harput Bakırcılığı”. Türk Etnografya Dergisi, 13. Ankara. s. 33-54.
• Naldan Funda (2014). “Erzincan Bakırcılığı”. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 9/10: s. 775-796.
• Önge, Yılmaz (1995). Anadolu’da XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Önge, Yılmaz (1988). “Anadolu Türk Hamamları Hakkında Genel Bilgiler ve Mimar Koca Sinan’ın İnşa Ettiği Hamamlar”. Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri (Editör: S. Bayram), 1, İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları. s. 403-428.
• Pakalın, Mehmet Zeki (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, 2. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayını.
• Şakar, Muzaffer Fehmi (2008). “Kastamonu Vakıfları (1486-1865)”. Üsküdar’a Kadar Kastamonu (Hazırlayan: L. Seymen), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. s. 243-257.
• Şahin, İlhan (2001). “Kastamonu”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 24: s. 584-588.
• Şehitoğlu, Elif (2008). Bursa Hamamları, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Tan, Nail, (1989). “Kastamonu’da Yaşayan Halk Sanat ve Zanaatları”. Kültür ve Sanat, 3. Ankara: İş Bankası Yayını. s. 36-40.
• Tayla, Hüsrev (2007). Geleneksel Türk Mimarisinde Yapı Sistem ve Elemanları, I. İstanbul: Türkiye Anıt Çevre Turizm Değerlerini Koruma Vakfı.
• Tızlak, Fahrettin (1999a). “Osmanlılardan Önce Türklerde Madencilik”. Türkler, 7. Yeni Türkiye Yayınları. s. 407-414.
• Tızlak, Fahrettin (1999b). “Osmanlı Devletinde Madencilik”. Osmanlı, 3. Yeni Türkiye Yayınları. s. 312-321.
• Tuluk, Hasan ve Ömer İskender Tuluk (2016). “Geleneksel Çorum Evlerinde Metal Aksesuarlar”. Uluslararası Bütün Yönleriyle Çorum Sempozyumu (28 - 30 Nisan 2016) Bildiriler Kitabı, 2. Editör. Z. Işık. Çorum: Hitit Üniversitesi Yayını.
• Ülgen, Ali Saim (1989). Mimar Sinan Yapıları-Katalog (Yayına Hazırlayanlar, F. Yenişehirlioğlu, E. Madran) Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını.
• Ürer, Harun (2002). İzmir Hamamları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayını.
• Yakupoğlu, Cevdet (2001). “Candaroğulları Döneminde Kastamonu’da İçtimaî ve İktisadî Hayat”. Birinci Kastamonu Kültür Sempozyumu Bildirileri. Kastamonu: Kastamonu Valiliği Yayını. s. 55-80.
• Yakupoğlu, Cevdet (2009). “Selçuklular, Beylikler ve Osmanlılar Döneminde Kastamonu Çevresinde Ahiler”. Erdem, 10/55: s. 157-174.
• Yücel, Yaşar (1993a). “Çobanoğulları”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 8: s. 354-355.
• Yücel, Yaşar (1993b). “Candaroğulları”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 7: s. 146-149.